GÝRÝÞ

          Biliþim teknolojilerinde ortaya çýkan yeniliklerin bir ürünü olan yapay zekâ, insana özgü aktiveteleri yapabilen akýllý makineler yaratma fikri üzerine kurulu, bilgisayarla ilgili bir disiplindir. Birçok açýdan avantaj sunmasý nedeniyle günümüzde yapay zekaya ve onun bir uzantýsý olan robotlara sýklýkla baþvurulmaktadýr. Bu ise robot ekonomisi adý verilen ve “robotik, yapay zekâ ve otomasyonun artan kullanýmý sonucu robot esaslý ekonomi biçiminde tanýmlanan yeni bir kavramý ortaya çýkarmýþtýr. Bu yeni uygulamalar ise aslýnda, 4. Endüstri Devrimi olarak da ifade edilen Endüstri 4.0 sürecinin önemli bir parçasýdýr. Endüstri 4.0 ile üretim, ileri teknoloji ile teçhiz edilerek verimliliðinin artýrýlmasý amaçlanmaktadýr. Böylece Endüstri 4.0 sürecinin hakkýný veren ülkeler küresel ölçekte rekabet üstünlüðüne kavuþacaklardýr.

Endüstri 4.0 süreci ise yapýsý itibariyle; otonom makineler, üç boyutlu yazýcýlar, yapay zekâ ve akýllý robotlar gibi teçhizatýn kullanýlmasýný gerektirmektedir. Bu durum ise çoðu zaman üretimde artan robot kullanýmýna neden olmaktadýr. Bazý kesimler, yaþanan bu sürecin iþ gücüne olan ihtiyacý azaltacaðýný, buna baðlý olarak da teknolojik iþsizlik ve birtakým ekonomik olumsuzluklara neden olacaðýný öngörmektedir. Olasý ekonomik istikrarsýzlýklarla mücadele için ise “robot vergisi” kavramý literatüre kazandýrýlmýþtýr.

Robot vergisi öz olarak, çalýþanlarýný robotlarla ikame edecek olan iþletmelerin, bir vergi ödemesi ve iþsiz kalan bireylere hükümetlerin bu vergiden oluþturulan fon ile yardým etmesi gerektiðini öne sürmektedir. Robot vergisinin birincil amacý, teknolojik iþsizliðin azaltýlmasý ve üretimde artan robotlaþmanýn önüne geçmektir. Dört bölümden oluþan bu çalýþmada öncelikle Endüstri 4.0 ve bunun beraberinde getirdiði kavramlar olan yapay zeka, nesnelerin interneti, robot gibi kavramlar ele alýnacaktýr. Ýkinci bölümde, Endüstri 4.0 sürecinin temel ekonomik deðiþkenler üzerinde nasýl bir etki býrakacaðý analiz edilmeye çalýþýlacaktýr. Üçüncü bölümde ise bu etkileri gidermek amacýyla baþvurulacak robot vergisi ve bu verginin yaratmasý beklenen olasý etkileri irdelenecektir. Dördüncü ve son bölümde ise robot vergisinin ülkemizdeki uygulanabilirliði deðerlendirilecektir.   

       1- ENDÜSTRÝ 4.0 SÜRECÝ ve BAZI TEMEL KAVRAMLAR

        1.1- Tarihsel Süreçte Endüstri Devrimleri

        Çalýþma konumuzu ilgilendiren konulardan biri olan Endüstri 4.0 ile ilgili ayrýntýlara geçmeden önce sanayi ile endüstri kavramlarýný kýsaca tanýmlamakta fayda olduðu kanýsýndayýz.  Üretim; insan ihtiyaçlarýnýn giderilmesi amacýyla fayda açýða çýkarma faaliyetleridir. Eðer ortaya konan bu fayda, hammaddeden ürün üretimi olarak vukuu buluyorsa sanayi, ortaya çýkmasýna neden olunan fayda, hammadde kullanýlmaksýzýn sadece hizmet üretimi olarak gerçekleþtirilirse bu defada endüstri söz konusu olacaktýr. Ancak ülke ekonomik büyümesi açýsýndan neticede, her iki üretim faaliyetinde de ekonomik bir deðer yaratýlmaktadýr. Bu nedenledir ki çalýþmamýzda endüstri ve sanayi kavramlarý arasýnda ekonomik deðer yaratma anlamýnda bir farklýlýk görülmemektedir.

            Terminoloji ile ilgili olarak üzerinde durmamýz gereken diðer bir kavram ise “devrim”dir. Türk Dil Kurumu'na göre devrim; bir topluluðun yaþamýnda önemli iþlevi olan kurumlarýn hýzlý ve geniþ kapsamlý bir þekilde kökten deðiþtirilmesi veya yenileþtirilmesi, tekrar þekillendirilmesi biçiminde tanýmlanmaktadýr. Bir toplumda yaþanan devrim, o toplumun sosyal, kültürel ve hatta iktisadi yapýsýnda radikal deðiþikliklere yol açabilmektedir. Çalýþmamýzýn yoðunlaþtýðý nokta olan bir ekonomik deðer yaratmaya dönük faaliyetlerde, günümüze kadar biri tarým kesiminde, üçü ise sanayide olmak üzere dört büyük devrim yaþanmýþtýr. Öz olarak bu devrimlere deðinmenin faydalý olacaðý kanýsýndayýz:

            1.1.1- Ziraat Devrimi

            Ýnsan, M.Ö.10.000’li yýllara gelinceye deðin avcý ve toplayýcý olarak yaþamýþtýr. Yabani hayvanlarý eti ve derisi için avlayýp, doðada kendiliðinden yetiþen meyveleri bir araya toplayarak besin ihtiyacýný gidermiþtir. Ekonomik bir deðer yaratmak adýna ortaya koyduðu tek þey hayvan avlamaya ve kendini korumaya yarayan taþtan imal ilkel silahlar ve hayvan postundan yapýlmýþ basit kýyafetlerdi. Bunlarýn haricinde tamamýyla bir tüketici statüsündeydi. M.Ö. 10.000’ li yýllarýn ortalarýna doðru insanoðlu yerleþik hayata geçmeye baþlamýþ ve akabinde tarým ile uðraþmaya ve hayvan yetiþtirmeye baþlamýþtýr. Ýnsanoðlunun tüketmekten ziyade üretime baþlamasý ise büyük bir ekonomik devrimdir.

            1.1.2- Birinci Sanayi Devrimi (Endüstri 1.0)

            1712 yýlýnda Thomas Newcomen yeni bir tür buhar makinesi geliþtirdi. Bu makinenin pistonu bir zincir yardýmýyla bir kaldýraca, kaldýraç da su tulumbasýna baðlanmýþtý. Piston silindirin en üst noktasýnda iken silindirin içine gönderilen soðuk su, buharý yoðunlaþtýrýlýyor, böylece atmosferik basýnç pistona aþaðýya doðru kuvvet uyguladýðýnda su madenden yükseliyordu. 1764 yýlýnda bozulan Newcomen makinelerinden birini onaran James Watt, bu makineyi geliþtirerek iki odalý ve subaplý hale getirdi. Bu odalardan biri sürekli sýcak, diðeri soðuk tutuluyordu. Watt 1781 yýlýnda yeni mekanik aksamlar ekleyerek makineyi iyice geliþtirdi.[1]

Bu yeni katkýyla buhar makinesi sanayiye uygulanabilir hale geldi. Bu þekilde geliþtirilmiþ buhar makinesinin 1700’lerin son bölümünde dokuma tezgâhlarýnda kullanýlmasýyla üretim sürecinde çeþitli aþamalarý tamamlayacak biçimde birbiriyle bütünleþmiþ bir düzene geçilmesi birinci sanayi devrimi olarak kabul edilmektedir. Tekstil sanayinde baþlayan bu deðiþim baþta kimya sanayi olmak üzere diðer sanayi dallarýna hýzla yayýldý. Demiryolu aðýnýn yaygýnlaþmasý bu devrimin de yaygýnlaþmasýna yol açtý. Endüstri 1.0 üretimin makineleþmesi ve elde edilen ürünlerin demiryolu aðlarýyla tüketim merkezlerine taþýnmasý olarak tanýmlanmaktadýr.[2]

            1.1.3- Ýkinci Sanayi Devrimi (Endüstri 2.0)

            Ýkinci sanayi devrimi, üretim sistemlerine elektriðin entegre edilmesi ile gerçekleþmiþtir. Elektrik enerjisi ile çalýþan üretim hattý ilk kez ABD’de mezbahalarda kullanýlmaya baþlamýþtýr. Ancak ekonomik deðer yaratma faaliyeti esasen Ford Motor Fabrikalarýnda kurulan seri üretim hatlarýyla gerçekleþti. Araba üretiminde uygulanan bu sistem sayesinde bir yandan üretim kapasitesi artarken diðer yandan maliyetler azalýyordu. Elbette bu ise fiyatlarýn azalmasýna yol açmýþtýr. Ancak Endüstri 2.0' ýn ortaya çýkardýðý ekonomik verimliliðin benimsenmesinde karayolu aðýnýn giderek geniþlemesinin hayati önemi vardýr. Endüstri 2.0 kýsaca üretimin mekanikleþip seri üretime geçilmesi ve üretilen emtianýn hem demiryolu hem de karayolu ile tüketiciye pazarlanmasý olarak ifade edilmektedir.

            1.1.4- Üçüncü Sanayi Devrimi (Endüstri 3.0)

           1968 yýlýnda dedektörlerden elde edilen veriyi, bir program çerçevesinde uygulayýcýlara ileten mikroiþlemci esaslý programlanabilir devreler üretildi. Üretilen bu devrelerin üretim sistemlerine entegre edilmesiyle de üretim sistemlerinin otomasyonu olanaklý hale geldi. Yaþanan bu dönüþümle iþgücünün üretime olan katkýsý azalýrken karþýlaþýlmasý muhtemel üretim hatalarý en aza indirgendi. Endüstri 3.0 sürecinde bilgisayar kullanýmý, biliþim teknolojisindeki ilerlemeler, internetin yaygýnlaþmasý üretimi her açýdan derin bir þekilde etkileyerek yeniden biçimlendirdi. Bu geliþmeler sonucunda, ticaret ve endüstri küreselleþti. Endüstri 3.0, üretimde insan katkýsýnýn en aza indirilmesi ve üretimin otomasyonu olarak tarif edilmektedir.

          1.1.5- Modern Sanayi Devrimi (Endüstri 4.0)

          Ýlk üç sanayi devrimi neticesinde ortaya çýkan geliþmeler sayesinde dünya ekonomisi daha bütünleþik bir hale gelmeye baþlamýþtýr. Bu minvalde üretim yaparak ekonomik bir deðer yaratmak artýk küresel bir faaliyet haline gelmiþtir. Dünya ekonomisinde vukua gelen bu dönüþüm özellikle iki alanda adýndan söz ettirir olmuþtur. (1) Sermaye akýmlarýnýn serbestleþmesi, (2) Üretimin yer deðiþtirebilmesi. Ýlkinin sonucu olarak sermaye, en çok para kazanabileceði alanlara gitmeye baþladý. Ýkincinin sonucu olarak da üretim en ucuza gerçekleþtirilebileceði yerlere kaydýrýldý. Üretimin en ucuza yapýlabileceði yerler, ucuz emek ve saðlanan vergi kolaylýklarý nedeniyle baþta Çin olmak üzere Uzakdoðu ülkeleriydi. 1980’lerden baþlayarak ABD ve Avrupa sermayesi üretim merkezlerini bu ülkelere kaydýrdýlar. Çin ve diðer Uzakdoðu ülkeleri bir süre Amerikalý ve Avrupalý firmalarýn üretim üssü olarak çalýþtý. Halen de bu þekilde çalýþmaya devam ediyorlar. Ne var ki artýk bu ülkeler bu ürünleri kendileri de yapmaya yöneldiler. Çin ve diðer Uzakdoðu ülkeleri, yavaþ yavaþ baþkalarý için üretim yapmaktan çýkmaya ve kendi markalarý altýnda üretim yapmaya baþladýlar.[3]

Çin’in sanayi mallarý üretiminde ortaya koyduðu bu çarpýcý artýþ özellikle Almanya’nýn dikkatini çekmiþtir. Bir þeyler yapýlmasýnýn gerektiðine inanan Almanya, 2011 Hannover Fuarýnda Endüstri 4.0 olgusunu ortaya atmýþtýr. 

          1.2- Endüstri 4.0 Sürecinin Literatüre Kazandýrdýðý Kavramlar

         Endüstri 4.0, üretim sistemlerinde dijital dönüþümün doðal bir sonucu olarak akýllý üretim teknolojilerinin geliþtirilmesini ve buna uygun bir üretim ekosisteminin oluþturulmasý fikri üzerine kuruludur.

4. Endüstri Devrimi, global rekabet ortamýnda, ekonomik üretim modellerinde dijital dönüþüm saðlanarak akýllý üretim ekonomisinin geliþtirilmesini hedefleyen, bu kapsamda yeni iþ modellerini zorunlu kýlmasý bir tarafa, iþletmelerin tedarik, üretim ve daðýtým süreçlerinde robotlarýn kullanýmýný; Ar-Ge, satýþ pazarlama ve yönetim süreçlerinde ise yapay zeka kullanýmý ile bunlarýn dýþ dünyayla baðlantýyý saðlayacak nesnelerin internetini içermektedir.

Söz konusu kavramlarý kýsaca tanýmlamanýn okuyucu yararýna olacaðý kanýsýndayýz:

Yapay Zekâ (Artificial Intelligence) (AI): Görsel idrak, tanýma, konuþma ve karar verme gibi insana özgü yetileri yerine getirebilen bilgisayar sistemleridir.

Nesnelerin interneti (Internet of Things)(IoT): Çalýþtýrma ve kapatma tuþu olan herhangi bir aygýtý, diðer çevrim içi aygýtlarla bir araya getirme kavramýdýr. Nesnelerin interneti, eþyalarýn ve insanlarýn çevrim içi olduðu ve eþyalarýn kullanýlma yöntemleri ile çevreleri hakkýnda bilgi toplayan ve paylaþan devasa bir þebekedir.

Akýllý üretim sistemleri ile müþteri tercihlerine ve ihtiyaçlarýna daha etkin ve hýzlý cevap veren özelleþmiþ, akýllý üretim, iyileþtirilmiþ üretim kalitesi, daha az hata ile üretim, daha az israf, yerelleþen imalat süreçleri, yenilik süreçlerinin hýzlanmasý ve daha az kaynak kullanýmý hedefleniyor.^[4]

Yönetim Danýþmanlýk Þirketi Boston Consulting Group (BCG) ise otonom robotlarý, geleceði ve endüstriyel üretimi dönüþtüren dokuz teknolojiden biri olarak deðerlendirmektedir.[5] BCG’ye göre diðer sekiz teknoloji ise; simülasyon, yatay ve dikey sistem entegrasyonu, nesnelerin interneti (IOT), siber güvenlik, bulut, eklemeli üretim, sanal gerçeklik ve büyük veridir.

Robot: Aslýnda 4. Endüstri devriminden çok çok önce literatüre girmiþ bir kavramdýr. Robot sözcüðü ilk kez, 1920 yýlýnda Çekya’lý yazar Karel Capek’ in yazdýðý “Rossums Universal Robots (Rossum’un Evrensel Robotlarý)” adlý tiyatro oyununda kullanýlmýþtýr. Robot, Çekya lisanýnda “köle” anlamýný bildiren “robotnik” sözcüðünden türetilmiþtir. Bu andan itibaren sayýsýz bilim-kurgu türündeki hikâye ve romanda kendine yer bulup popüler hale gelmiþtir. Türk Dil Kurumu robotu,  “belirli bir iþi yerine getirmek için manyetizma ile kendisine çeþitli iþler yaptýrýlabilen otomatik araç” biçiminde tarif etmektedir.

Endüstri 4.0’ýn en önemli yapý taþlarýndan olan robotlar, robotik teknolojiler ve yapay zekâ, üretimde otomasyona gidilmesini ve Endüstri 4.0’ýn amaçlarýnýn gerçekleþmesini saðlayacak en önemli faktörlerdir. Aþaðýda Tablo 1’de dördüncü sanayi devrimi akabinde yaþanmasý olasý sonuçlarýn olumlu ve olumsuz yansýmalarý görülmektedir.

Tablo 1: Otomasyonun Olasý Yararlarý ve Zararlarý

Kaynak: Ivanov, S. (2017), “Robonomics - Principles, Benefits, Challenges, Solutions Yearbook of Varna University of Management, 10, 287.

Üretimde artan otomasyonun uzun vadede birçok zararý olacaðýný savunanlarýn ana argümaný, robotik üretimin, üretimde kullanýlan girdiler arasýndaki vergi tarafsýzlýðýný iþ gücü aleyhine bozduðudur. Bu nedenle artan robotlaþmanýn o ülkede birçok ekonomik deðiþkeni olumsuz etkileyeceðini savunurlar. Robotik üretimin, ekonomik deðiþkenlere olasý etkilerine ilerleyen bölümde yer verilmiþtir.

2- ROBOTLARIN BAZI EKONOMÝK PARAMETRELERE ETKÝSÝ 

              2.1- Emek Piyasasýna Etkisi

             Teknolojik ilerlemenin iþ gücü piyasasýna olan etkilerini incelemeye dönük yapýlan araþtýrmalarý iki gruba ayýrmak mümkündür. Birinci grupta; meslek ve görevlerin gelecekte robot teknolojileri tarafýndan yapýlabilme olasýlýklarý hesaplanmaya ve gelecekte hangi mesleklerin otomasyona ne kadar uðrayacaklarý belirlenmeye çalýþýlýrken, ikinci grupta ise endüstriyel robotlarýn insan emeðini ne kadar etkileyeceðine odaklanýlmaktadýr.[6]

Birinci grup görüþlerden ve otomasyonun istihdam üzerindeki etkisini tahmin etmeye çalýþan kapsamlý çalýþmalardan birinde[7] 21 OECD ülkesindeki iþlerin otomasyon olasýlýklarý tahmin edilmeye çalýþýlmýþtýr. Çalýþmaya göre 21 OECD ülkesinde ortalama olarak iþlerin yüzde 9'unun otomatikleþtirilebildiði görülmüþtür. Sözgelimi, Güney Kore’de otomatikleþtirilebilir iþlerin payý yüzde 6 iken, Almanya ve Avusturya’da bu oran yüzde 12 olarak bulunmuþtur.

Teknolojik geliþmelerin iþ gücü piyasasýna olan etkilerini inceleyen ikinci grup çalýþmalarýn odak noktalarý ise; robot kullanýmýndaki artýþ nedeniyle iþsiz kalan ve iþlerini deðiþtirmek zorunda kalacak olan iþgücüdür.

McKinsey Global Institute, GSYÝH olarak küresel ekonominin yaklaþýk yüzde 90’ýna denk gelen 46 ülke ve 800’den fazla meslek dalýný kapsayan araþtýrma yapmýþtýr. Robot teknolojisi ve otomasyona geçiþ ile birlikte otomasyon sistemlerindeki deðiþimin hýzýna baðlý olarak 2030 yýlýna kadar dünyada 400 milyon ila 800 milyon insanýn iþini kaybedeceði, robotlarýn üretim sürecine dâhil olmasý ile her beþ çalýþandan birini etkileyeceði ifade edilmiþtir.[8]

Acemoðlu ve Restrepo (2017) tarafýndan yapýlan ve Amerika Birleþik Devletleri’nde 1990 ile 2007 dönemini baz alan diðer bir çalýþmada[9], robotlarýn emek piyasasý üzerindeki etkilerine odaklanýlmýþtýr. Bahse konu çalýþmada, robotlarýn, ilgili dönemde, Amerikan ekonomisinde 360.000 ile 670.000 arasýnda kiþinin iþini kaybetmesine yol açtýðý ve bunun toplam istihdamýn yüzde 0.18 ile 0.34’üne denk geldiði vurgulanmaktadýr. Çalýþma bir diðer önemli sonucu ise üretim sürecine ilave edilen her bir robotun yaklaþýk 6,2 iþçinin iþini kaybetmesine neden olduðunun bulunmasýdýr.

Avrupa Birliði için yapýlan özdeþ bir çalýþmada[10] Birliðin endüstriyel robot pazarýnýn yüzde 85,5’ini oluþturan Finlandiya, Fransa, Almanya, Ýtalya, Ýspanya ve Ýsveç ülkelerinin 1995-2007 verileri araþtýrýlýp, istihdam ve ücretler üzerindeki etkisi irdelenmiþtir. Çalýþmanýn sonuçlarýna göre, bin iþçi baþýna düþen bir robotun istihdam oranýný yüzde 0,16-0,20, ücretleri ise yüzde 0,63 azalttýðý tespit edilmiþtir.

Yukarýda yer verilen çalýþma sonuçlarýný karþýlaþtýracak olursak; her bir endüstriyel robot ile ortaya çýkan istihdam kaybý ABD için 6,2 kiþi, Avrupa Birliði içinse 3,4 kiþinin iþini kaybetmesine neden olmaktadýr. Netice olarak, artan robotlaþmanýn iþ gücü piyasasýný olumsuz etkilediði sonucuna varýlabilir.

          2.2- Kamu Dengesine Etkisi

        Malum olduðu üzere, kamu dengesi; diðer koþullar veri iken, kamu gelirleri ile kamu harcamalarýnýn eþit olmasý durumunda saðlanýr. Çalýþmanýn bu bölümünde, otomasyonun kamu gelirlerine ve kamu harcamalarýna olan etkileri irdelenecektir.

Artan robotlaþmanýn, kamu gelirlerine olan etkilerini analiz edilecek olursa þöyle bir manzara ile karþýlaþýlmasý muhtemeldir: Dünya ölçeðindeki pek çok ülkenin toplam vergi gelirleri içerisinde iþgücü üzerinden alýnan vergiler ve sosyal güvenlik kesintileri hatýrý sayýlýr büyüklükte bir yer kaplamaktadýr. Avrupa Komisyonu’nun yaptýðý bir araþtýrmada[11] OECD ülkeleri ve Avrupa Birliði ülkelerinde sosyal güvenlik primleri dâhil olmak üzere, iþgücü üzerinden alýnan vergilerin toplam vergi gelirleri içerisindeki payý yaklaþýk yüzde 50 düzeyindedir. Ayný doðrultuda OECD tarafýndan yürütülen bir araþtýrmada[12] ise OECD ülkelerinde, kýsaca ücret gelirleri üzerindeki vergi yükü þeklinde tanýmlanabilecek vergi takozu da yüzde 15-53 arasýnda deðiþmektedir. Yapýlan bu araþtýrmalar, söz konusu ülkelerin toplam vergi gelirlerinin neredeyse yarýsýnýn ücret üzerinden alýnan vergilerden oluþtuðunu göstermektedir. Üretimde artan robotlaþmanýn ise robotlarla iþ gücünün ikame edilmesine ve sonuçta birçok çalýþanýn iþsiz kalmasýna neden olabileceði öngörülmektedir. Emek faktörü, robotlar tarafýnda dýþlanýnca mali idare söz konusu iþçilerin ücretleri üzerinden vergi alamayacak ve böylece hazinenin vergi gelirinde azalma yaþanabilecektir.

Otomasyonun, kamu gelirlerine olan diðer bir etkisi ise robotlarýn statüsü ile ilgilidir. Robotlarýn hukuki þahsiyetleri olmadýðýndan[13], iþçiler gibi stopaj ya da harcamalar üzerinden alýnan vergiler bakýmýndan vergi rejimlerine tabi deðillerdir. Bu ise toplam vergi gelirlerinin kapsamýnda olan diðer bir gelir kalemini, harcamalar üzerinden alýnan vergi gelirlerinin de azalmasý anlamýna gelecektir. Böylece üretimde artan robotlaþma, hem ücret üzerinden alýnan vergiler, hem de harcamalar üzerinden alýnan vergiler baðlamýnda kamu gelirlerini olumsuz etkileyecektir.

Kamu harcamalarýna gelince; artan robotlaþma nedeniyle mesleklerini yitiren iþ gücünün çaðýn gereklerine uygun þekilde istihdama kazandýrýlmasý yaþam boyu eðitim programlarý ile mümkün olacaktýr. Söz konusu fertlerin devlet eliyle eðitilmesi ise kamu harcamalarýnda ciddi bir düzeyde artýþa neden olacaktýr. Ayrýca iþlerini kaybedenlere, yeni bir iþ bulana kadar hayatlarýný idame ettirmeleri için ödenecek iþsizlik yardýmý ve tazminat gibi sosyal harcamalar, kamu harcama düzeyini daha da arttýracaktýr.

Netice olarak, üretimde artan robot kullanýmý, kamu gelirlerinin azalmasýna, kamu harcamalarýnýn artmasýna ve sonuçta bütçe açýklarýna yol açmasý ihtimal dâhilindedir. Ýleride yaþanmasý beklenen bu durum ise mali idareyi, robot vergisi uygulanmasý konusunda çalýþmalar yapmaya yöneltmektedir.

          3- ROBOTLARIN VERGÝLENDÝRÝLMESÝ

         2017 yýlýnda verdiði bir röportajda Bill Gates; otomasyon dalgasýnýn artmasýyla robotlarýn insan emeðini ikame eder hale geldiðini, otomasyon dalgasýnýn hýzýný azaltmak ve iþini kaybeden iþçilerin baþka iþlerde istihdam edilmek için eðitilmesi alanlarýnda kullanýlmasý gayesiyle robotlarýn da insanlar gibi vergilendirilmesini belirtmiþtir.

Ýlk kez Bill Gates tarafýndan dillendirilse de literatürde robot vergisiyle ilgili çok sayýda araþtýrma mevcuttur. Araþtýrmalar farklý yöntemler kullansa da þu konu hakkýnda bir uzlaþý olduðu görülmektedir: Otomasyonlaþma eðiliminin yüksek olduðu sektörlerde, robotlarýn iþ gücünün yerine geçmesi, vergi gelirleri içinde ücret üzerinden alýnanlarýn fazla olduðu ülkelerin vergi gelirlerinde azalma yaratacak, artan iþsizlik sonucunda iþgücünün baþka alanlarda istihdam edilmesi için eðitilmesine dönük ilave kamu kaynaðýna ihtiyaç duyulacaktýr. Söz konusu beklentiler ise mecburen robotlarýn vergilendirilmesini gündeme getirecektir. Tersi durumda verimlilik artýþý saðlamasý nedeniyle robotlar lehine olan vergisel avantajlar, robot istihdamýný arttýrýp, otomasyon dalgasýný daha da hýzlandýracaktýr. Bu düþünce ile ilk robot vergisi uygulamasýna, 2017 yýlýnda otomasyon makinelerindeki vergisel teþvikleri azaltmak suretiyle Güney Kore imza atmýþtýr.

Robotlarýn vergilendirilebilmesi için öncelikle robotlarýn tanýmý yapýlmalý ve onlara hukuki kiþilik kazandýrýlmalýdýr.[14] Ancak literatürde üzerinde fikir birliðinin olduðu, bütüncül bir robot tanýmý bulunmamaktadýr. Robotlarýn tanýmlanmasý konusunda iki görüþ mevcut olup, bunlardan ilki, robotlar için özerklik, kendi kendine öðrenme ve uyarlama gibi çeþitli özelliklere dayalý olarak bir taným önermektedir.[15] Ýkinci görüþe göre, robotlarýn ve bunlarýn kullanýmýyla ilgili bir verginin sunulabilmesi için robotlara belirli bir vergisel kiþilik tanýnmalýdýr.[16]

Uluslararasý Standartlar Kurumu (ISO) robotu; “otomatik olarak kontrol edilen, tekrar programlanabilir (programlanmýþ veya yardýmcý iþlevleri, fiziksel deðiþiklikler olmadan deðiþtirilebilir), üç ya da daha fazla eksende ( robot hareketini doðrusal veya döner modda belirlemek için kullanýlan yön) programlanabilen, endüstriyel otomasyon uygulamalarýnýn kullanýmýnda bir yerde sabit ya da hareketli olabilen, çok amaçlý manipülatör (mekanik yapý veya kontrol sistemi fiziksel deðiþikliklerle farklý bir uygulamaya adapte edilebilir)” þeklinde tanýmlamaktadýr.

Uluslararasý Robotik Federasyonu (IFR) da ISO’ nun yaptýðý tanýmlamayý kullanmaktadýr. IFR farklý olarak hizmet robotunu da, “imalat iþlemleri hariç olmak üzere, insanlara ve ekipmanlara faydalý hizmetler saðlamak için yarý veya tam baðýmsýz çalýþan bir robot” biçiminde tanýmlamýþtýr.[17] Robotlarýn vergilendirilmesi, ülke ekonomisine, teknolojinin benimsenme düzeyine ve nüfusa göre deðiþmekle birlikte robotlarýn temel vergilendirme biçimlerine temel düzeyde aþaðýda yer verilmiþtir.

           3.1- Otomasyon Vergisi Uygulamasý

          Otomasyon nedeniyle iþlerini kaybeden iþçi sayýsý arttýkça uygulanacak vergi oranýnýn arttýðý vergilendirme yöntemidir. Bu yöntemde, robotlarýn iþ gücü ile ikame esnekliði arttýkça, tabi olunan ve dolayýsýyla ödenecek vergi oraný artmaktadýr. Ancak bu yöntem, kurumlarýn efektif vergi yükünü arttýrdýðý ve vergi rekabetine neden olduðu için sakýncalýdýr.

          3.2- Vergi Takozunu Azaltan Teþvikler Uygulamak

         Bu yöntem, robot iþ gücünden ziyade, insan iþ gücü çalýþtýran þirketlere vergisel anlamda teþvikler sunulmasý fikri üzerine kuruludur. Böylece robotlar lehine olan vergi tarafsýzlýðý iþ gücü lehine deðiþecektir. Ýþ gücü üzerinden alýnan vergi oranlarýnýn indirilmesi veya sosyal sigorta katký paylarýnýn kaldýrýlmasý bu baðlamda örnek verilebilir. Bu yöntemden istenen verimin saðlanabilmesi, vergi takozunu azaltan teþviklerin tüm mükelleflere deðil sadece otomasyonlaþma eðilimi ve düzeyi yüksek olan sektörlere uygulanmasýna baðlýdýr.

           3.3- Kurumlar Vergisi Ýndirimlerinin Kaldýrýlmasý

          Niteliði itibariyle sermaye malý statüsünde olan robotlar, üretimde verimliliði saðlamasý ve ekonomik açýdan rekabet gücü oluþturmasý nedeniyle birçok ülke vergi sisteminde vergisel avantajlar sunularak teþvik edilmektedir. Bu yöntem, robotlarla alakalý amortisman, gider ve maliyetlerin, þirketlerin otomasyon düzeyi baz alýnarak saptanacak baremler aþýldýkça azalmasý üzerine kuruludur. Farklý bir söylemle bir þirket ne kadar yüksek seviyede otomasyona sahipse, o otomasyonun parçasý olan makine ve teçhizatlara uygulanacak amortisman oranlarý o oranda azaltýlýr.

           3.4- Kurumlar Vergisi Oranýný Arttýrmak

           Robot vergisi uygulamasýnda baþvurulabilecek diðer bir yöntem, Kurumlar Vergisi oranýnýn arttýrýlmasýdýr. Burada amaç yine iþ gücü aleyhine olan vergi tarafsýzlýðýný sermayenin aleyhine döndürmektir. Ödenecek verginin sermayenin payýna düþen kýsmýnýn artýrýlmasý ve iþ gücü tarafýndan ödenen kýsmýnýn ise azaltýlmasý gayesiyle Kurumlar Vergisi oranýný arttýrýlmaktadýr.

Kurumlar Vergisi oranýný artýrmanýn ise bazý sakýncalarý vardýr.  Ýlk olarak, Kurumlar Vergisi oraný, vergi rekabetine neden olup, özellikle çok uluslu þirketlerin o ülkeye yatýrým yapmasýný engelleyip, sermayenin vergi oranýnýn görece daha düþük olduðu ülkelere kaymasýna neden olabilir. Diðer bir sakýnca, Kurumlar Vergisi oranýnýn arttýrýlmasýnýn uygulanan vergi indirimlerinin de tutarýnýn artmasý anlamýna gelmesidir.  Bu durum ise þirketlerin robot kullanýmýný azaltmak bir yana daha da arttýracaktýr. Þöyle ki; Kurumlar Vergisi oranýnýn arttýrýlmasý, marjinal yatýrým için vergi indirimlerinin nispi deðerini arttýrýr. Bahis konusu marjinal yatýrým, sadece vergi oranlarý nedeniyle yapýlan artan yatýrýmý ifade etmektedir. Yüksek vergi oraný, yüksek vergi indirimini beraberinde getirecektir. Kurumlar Vergisi oranýndaki artýþa robotlardaki yatýrým indirimlerinin ortadan kaldýrýlmasý eþlik etmediyse, Kurumlar Vergisi oranýný yükseltmek, firmalarýn robotiklere yatýrým yapma teþvikini artýracaktýr. Çünkü marjinal yatýrým için bu indirimin göreceli deðeri artacaktýr. Böylelikle vergi matrahý önemli ölçüde azaltacaktýr. Bahse konu sakýncalardan bir diðeri ise Kurumlar Vergisi oranlarýndaki herhangi bir artýþýn, firmalarca verginin yansýmasý yoluyla iþçilere veya tüketicilere aktarýlmasýdýr.

          3.5- Robot Alýmýndaki Vergi Oranýnýn Arttýrýlmasý

         Bu yöntem ise iþletmelerin, otomasyon ekipmanlarý olan robotlarýn satýn alýnmasý sýrasýnda uygulanan vergi oranýnýn arttýrýlmasý üzerine bina edilmiþtir. Örneðin, þirketlerin robot alýmý sýrasýnda uygulanan oranýn sýnýrlý bir miktarda arttýrýlmasý, bir yandan þirketleri artan robotlaþmadan uzaklaþtýracak, diðer yandan hazineye ilave vergi geliri temin edecektir. Bu ilave kamu kaynaðý ise iþini kaybeden bireylerin yeni istihdam olanaklarý için eðitilmesinin ve onlara ödenecek sosyal nitelikli tazminatlarýn finansmanýnda kullanýlabilir. Böylece hem hazinede ücretlerden alýnan vergiler nedeniyle bir kayýp yaþanmayacak hem de robotlar nedeniyle iþsiz kalacak olanlarýn eðitimi için ilave kamu harcamasý yapýlmayacaktýr.

         3.6- Robot Temininde Kullanýlan Finansman Olanaklarýnýn Zorlaþtýrýlmasý

          Ýþletmelerin herhangi bir alana yatýrým yaparken, yatýrým bedelini çeþitli þekillerde finanse edebilirler. Bu finansman yöntemlerinden biri de finansal kiralamadýr. Ülkemizde finansal kiralama yoluyla duran varlýk elde etme konusunda önemli vergisel teþvikler bulunmaktadýr. Bir duran varlýk özelliðine sahip olan endüstriyel robotlarýn, finansal kiralama kapsamý dýþýna çýkarýlmasý bu baðlamda bir baþka robot vergisi uygulamasý olarak karþýmýza çýkar. Benzer þekilde banka kredisi ile robot temin edilmesinde, uygulanacak faiz oranýnýn iþletme aleyhine farklýlaþtýrýlmasý da diðer bir robot vergisi uygulamasý olabilir.  

4- TÜRKÝYE’ DE ROBOT VERGÝSÝ UYGULAMASI

       Türkiye endüstri devrimlerinde geriden gelen bir ülke olup, süreç olarak halen Endüstri 2.0 ve Endüstri 3.0 arasýnda bir yerde bulunmaktadýr. Ancak Türkiye’nin Endüstri 4.0’ý yakalayabilmesi için önünde iki seçenek bulunmaktadýr. Bunlardan birincisi Endüstri 4.0’ýn gerektirdiði robotlarý yapmak, ikincisi yapýlmýþ ürünleri satýn alarak üretimi bu robotlarla gerçekleþtirmektir. Türkiye için geçerli durum çok açýk ve net bir þekilde ikinci seçenektir. Türkiye, Almanya gibi geliþmiþ ülkelerde üretilen robotlarý, dijital makineleri ve yazýlýmlarý satýn alarak üretim yapabilir, ardýndan da bu ürünleri satabilir.[18]

Ülkemiz üretim sistemlerinin, Endüstri 4.0 sürecine adapte edilmesi halinde yukarýda yer verilen ekonomik istikrarsýzlýklara kýsa vadede deðil ancak uzun vadede yol açacaðý kanaatindeyiz. Ülkemizde robotik üretim konusunda artýþ eðilimi olduðu izahtan varestedir. Ancak dünyadaki eðilim ile kýyaslandýðýnda Türkiye’de üretimde robotlaþma çok sayýda ülkenin gerisindedir. IFR’ye göre[19] 2016 yýlýnda 10.000 iþçi baþýna düþen kurulu endüstriyel robot sayýsýnýn dünya ortalamasý 74’tür. Türkiye’de ise bu sayý 23’tür. McKinsey&Company tarafýndan yapýlan bir araþtýrmada[20] ise robotlarýn iþ gücü ile ikame edilmesi nedeniyle oluþan teknolojik iþsizlik oranýnýn ülkelerin otomasyon düzeylerine göre farklýlýklar gösterdiði, geliþmiþ ekonomilerin geliþmekte olanlara kýyasla otomasyondan daha fazla etkilendiði belirtilmektedir. Bahse konu araþtýrmanýn Türkiye yansýmasý, Türkiye’de 2030’a kadar otomasyon nedeniyle ortadan kalkacak istihdam alanýnýn yüzde 16 gerçekleþeceðini ifade etmektedir. Bu veri ise geliþmiþ ülke ortalamalarýna göre oldukça düþüktür.

Ülkemizin sahip olduðu dinamikler göz önünde bulundurulduðunda, Türkiye’ de kýsa vadede robot vergisi uygulamalarýnýn hayata geçirilmesinin olanak dâhilinde olmadýðý kanýsýndayýz. Türkiye, yaþadýðý teknoloji açýðýný çeþitli vergisel ve bürokratik teþviklerle gidermeye çalýþmaktadýr. Kanaatimizce uzun vadede, belirli bir otomasyon düzeyine ulaþýldýðý takdirde robot vergisi uygulamasý kendisinden beklenen sonuçlarý verebilecektir.

Ülkemizin demografik yapýsý, geliþmiþlik düzeyi ve bunun gibi etmenler dikkate alýndýðýnda en uygun robot vergisi uygulamasýnýn ise, iþ gücü üzerindeki vergisel yükü azaltan vergisel teþvikler olduðu kanaatindeyiz. Nitekim iþçi ücretleri üzerinden yapýlan kesintiler ülkemiz açýsýndan büyük vergi kayýplarýna neden olan kayýt dýþý ekonominin kontrol altýna alýnmasýna ve vergi gelirlerinin artýrýlabilmesine yol açabilecektir. Diðer yönden ülkemizde yer alan iþsizlik göz önüne alýndýðýnda, söz konusu vergilerde yaþanan azalmanýn istihdamý arttýrabileceði de belirtilebilir. Nihai olarak, vergi takozunu azaltýcý vergisel teþvikler, robotlar lehine olan vergi tarafsýzlýðýný iþ gücü lehine çevirecek ve iþverenlerin daha fazla robot istihdam etme fikrini ortadan kaldýracaktýr.

        SONUÇ

        Endüstri 4.0 ile birlikte robotik, yapay zekâ ve otomasyonun hýzla yaygýnlaþmasý endüstriyel üretimde robotlarýn daha çok ve farklý iþler üstlenmesine ve sonuçta robot ekonomisinin doðmasýna neden olmuþtur. Geliþmiþ ve geliþmekte olan ülkelerde robot temelli endüstriyel üretim; büyüme, verimlilik, iþgücü ve üretim maliyetleri gibi temel ekonomik faktörleri etkilerken, emek piyasasý ve istihdam yapýsýnda köktenci deðiþikliklere yol açmaktadýr. Robot ekonomisinde olmasý muhtemel teknolojik iþsizlik ülkeden ülkeye, sektörden sektöre, iþletmeden iþletmeye ve yapýlan iþten iþe farklýlýk gösterse de, kýsa vadeli olarak iþsizliðin artmasý, uzun vadeli olarak ise yeni sektörlerin, yeni mesleklerin ve yeni iþlerin ortaya çýkmasý beklenmektedir.

Çalýþmamýzda yer verildiði üzere artan robot kullanýmýnýn neden olacaðý ekonomik istikrarsýzlýklar ise hükümetleri mali açýdan güç duruma düþüreceði beklenmektedir. Bahse konu istikrarsýzlýklarla mücadele etmek için önerilen çözümlerden birisi ise robotlarýn vergilendirilmesidir. Ancak hemen belirtelim ki, dünya buna henüz hazýr deðildir. Zira robot tanýmýnýn yapýlýp, onlarýn özelliklerinin detaylýca belirlenmesi konusunda halen genel kabul görmüþ bir çalýþma yoktur. Robotlarýn vergilendirilmesinin ön koþulu olan onlara yasal kiþilik verilip verilmeyeceði halen tartýþýlmaktadýr. Belirtilmesi gereken diðer önemli bir konu ise robot vergisi uygulamasýnýn baþarýsýnýn global bir uygulama birlikteliðine baðlý olmasýdýr. Mobil özelliði yüksek olan sermaye faktörü kapsamýndaki robotlar yeknesak bir uygulama olmazsa vergi rekabeti nedeniyle dünyanýn farklý bölgelerine kayabilecektir.

Dünya çapýnda bir robot vergisi uygulamasý ise bu kez tüm dünya ülkelerinin böyle bir vergiye ihtiyacý olup olmadýðý sorunsalýný gündeme getirmektedir. Çalýþmada yer verdiðimiz üzere, robotlarýn iþsizlik baþta olmak üzere neden olduðu diðer problemler, çoðunlukla yoðun teknolojiye sahip olan geliþmiþ ülke ekonomilerinde görülmektedir. Türkiye açýsýndan bakýldýðýnda ise kýsa vadede ülkemizin bu türden bir vergiye ihtiyacý olmadýðý görülecektir. Çünkü ülkemiz üretim teknolojisi bakýmýndan henüz Endüstri 2.0 ve Endüstri 3.0 arasýndaki bir süreci yaþamaktadýr. Otomasyon düzeyi dünya ortalamasýnýn altýndadýr. Uzun dönemde ise Türkiye’den ciddi düzeyde otomasyon hamleleri beklenmektedir. Bu durum ise Türkiye’de uzun dönemde robot vergisi uygulamasýnýn gündemi sýklýkla meþgul edeceðini iþaret etmektedir.

Türkiye’de uzun vadede, üretimde artan robotlaþmanýn neden olabileceði istikrarsýzlýklarý gidermek gayesiyle baþvurulacak olan doðru robot vergisi uygulamasýnýn ise, robot satýn alýnmasýndaki Katma Deðer Vergisi oranýnýn arttýrýlmasý olduðu kanaatindeyiz. Ülkemizin ekonomik dinamiklerine uygun olduðunu düþündüðümüz bu yöntem sayesinde bir yandan devletin kasasýna ilave gelir saðlanmýþ olacak ve iþsizliðin neden olduðu eðitim ve sosyal ödemeler için ihtiyaç duyulan kamu kaynaðý saðlanmýþ olacak, diðer yandan þirketlerin robotlara olan artan yatýrým ilgisi azalacaktýr.

KAYNAKÇA

       Schwab, K. (2016). Dördüncü Sanayi Devrimi, (çev.) Zülfü Dicleli, Ýstanbul: Optimist Yay.

       Fortune Turkey, “Akýllý üretim çaðý: Endüstri 4.0” Çevrim Ýçi: (https://www.fortuneturkey.com/akilli-uretim-cagi-endustri-40-42841). Eriþim tarihi.: 01 Ekim 2019.

       (https://www.bcg.com/publications/2015/lean-manufacturing-innovation-robotics-revolution-next-great-leap-manufacturing.aspx). Eriþim tarihi: 11 Ekim 2019.

       Ivanov, S. (2017). Robonomics - Principles, Benefits, Challenges, Solutions. Yearbook of Varna University of Management, Vol. 10, 283-293.

       Kurt, D. Ve Bozoklu, Ü. “Robot Ekonomisinin Yükseliþi”, Sosyal Bilimler Metinleri Yýl: 2019, Sayý: 01, s:25-42

       Acemoglu, D. & Restrepo, P. (2018). Robots and jobs: Evidence from US labor markets. Çevrimiçi (https://economics.mit.edu/files/15254). Eriþim tarihi : 11 Ekim 2019.

       Chiacchio, F., Petropoulos, G. & Pichler, D. (2018). The impact of industrial robots on     EU employment and wages: A local labour market approach. Bruegel Working Paper, Issue 2.

       Oberson, X. (2017). Taxing Robots? From the Emergence of an Electronic Ability to Pay on Robots or the Use of Robots. World Tax Journal, 9(2), 247-261.

       Zhang, P. (2019). Automation, wage inequality and implications of a robot tax. International Review of Economics & Finance, 59, 500-509.

       Neittaanmaki, P. & Ogbechie, A. (2016). Industrial and service robots. Çevrimiçi: (https://www.jyu.fi/it/fi/tutkimus/julkaisut/it-julkaisut/industrial-and-service-robots.pdf). Eriþim tarihi: 04 Ekim 2019.

       Eðilmez, M. (8 Mayýs 2017). Endüstri 4.0. Kendime Yazýlar, Eriþim Link: (http://www.mahfiegilmez.com/2017/05/endustri-40.html). Eriþim tarihi: 02 Ekim 2019.

       IFR (2018). “Robot density rises globally.” IFR press releases. Çevrimiçi (https://ifr.org/ifr-press-releases/news/robot-density-rises-globally). Eriþim tarihi: 11 Ekim 2019.

       McKinsey & Company (2017). Jobs lost, jobs gained: Workforce transitions in a time of automation. Çevrimiçi (https://www.mckinsey.com). Eriþim tarihi: 11 Ekim 2019.

        (https://www.sabah.com.tr/dunya/2017/10/28/suudi-arabistandan-robota-vatandaslik). Eriþim tarihi:04 Kasým 2019.

        (https://www.haberturk.com/suudi-arabistan-dan-bir-ilk-robota-vatandaslik-verildi-1688184). Eriþim tarihi: 04 Kasým 2019.