Gerek temel insan haklarý ile olan iliþkisi nedeniyle, gerekse vergi psikolojisi çalýþmalarý ile vergi bilincinin oluþturulmasý açýsýndan gittikçe önem kazanan mükellef haklarý, etkin bir vergi sistemi yaratýlmasý yönündeki çalýþmalarda özellikle son otuz yýlda büyük önem taþýyan bir konu haline gelmiþtir. Mükelleflere, birtakým haklarýnýn olduðunu bildirgeler yoluyla ilan eden "müþteri odaklý" vergi idarelerinin, verginin tek taraflý ve cebri yönünün mükelleflere sezdirilmemesi, bu sayede vergiye uyumun kolaylaþtýrýlmasý amacýyla hareket ettiklerini, en nihayetindeki temel amacýn ise vergi kayýp ve kaçaklarýnýn azaltýlarak etkin bir vergi sistemi oluþturmak olduðu söylenebilir.

Kooperatifler, iktisadi ve ticari hayat içerisinde faaliyette bulunmalarý ve bir nevi ortaklýk biçiminde örgütlenmeleri dolayýsýyla ticaret þirketleri gibi deðerlendirilerek, vergilendirilme kapsamýna alýnmýþ ve kurumlar vergisinin mükellefleri arasýnda sayýlmýþtýr. Bununla birlikte kooperatifleþmenin ortaya çýkýþ nedenlerine baðlý olarak, kendisine has birtakým özellikleri nedeniyle de üstlenmiþ olduðu toplumsal görevleri yerine getirmelerinin engellenmesinin önüne geçilmeye çalýþýlmýþ ve bu çerçevede çeþitli muafiyet ve istisna hükümleri düzenlenmiþtir. 5520 sayýlý Kurumlar Vergisi Kanunu'nda yer alan þarta baðlý muafiyet hükümlerinin yaný sýra kooperatiflere özgü kazanç daðýtýmý olarak ifade edilen "risturn" daðýtýmýna iliþkin istisna hükümlerinde karþýlaþýlan "ortak dýþý iþlem" kavramýnýn kooperatif mantýðý içerisinde ne anlama geldiði, kooperatiflerin ticaret þirketlerinden ayrýlmasý ve kooperatifçilik mantýðýna ne ölçüde baðlý kaldýklarýnýn tespiti açýsýndan bu kavramdan ne anlaþýlmasý gerektiði önem arz etmektedir.

Türk Vergi Sistemi içerisinde vergilendirme iþlemleri açýsýndan çeþitli mahsup ve iade müesseseleri düzenlenmiþ bulunmaktadýr. Kanun koyucu esas itibariyle mahsup ve iadelere iliþkin hükümleri vergi kanunlarý aracýlýðýyla düzenlemiþ, bazý durumlarda da vergi idaresine söz konusu iþlemlere iliþkin uygulamalarýn nasýl yapýlacaðýna iliþkin hususlarý belirleme yetkisi vermiþtir. Düzenlenen mahsup ve iade hususlarýna iliþkin hükümlere 193 sayýlý Gelir Vergisi Kanunu1'nda da rastlanýlmaktadýr. Mezkur kanunun "Verginin Ödenmesi" baþlýklý 5 inci ve son kýsmýnýn 2'nci bölümü olan "Mahsuplar" bölümünde düzenlenmiþ bulunan; "vergi tevkifatýnýn mahsubu, diðer ücret vergisinin mahsubu ve yabancý memleketlerde ödenen vergilerin mahsubu baþlýklý maddeleri ile mükerrer 120'nci maddesindeki "geçici vergi" düzenlemesinde gelir vergisindeki mahsup ve iade hükümleri yer almaktadýr. Bunlarýn dýþýnda 213 sayýlý Vergi Usul Kanunu2'nun 120'nci maddesinin, 5035 sayýlý kanun3 ile deðiþik 3 üncü fýkrasý ile Maliye Bakanlýðý'na verilen yetki çerçevesinde, Bakanlýkça çýkarýlan 252 Seri No'lu Gelir Vergisi Genel Tebliði ile vergi hatalarýndan kaynaklanan mahsup ve iade iþlemlerine iliþkin usul ve esaslar düzenlenmiþ bulunmaktadýr. Ayný þekilde Bakanlýkça çýkarýlan 262 Seri No'lu Gelir Vergisi Genel Tebliði ile de katma deðer vergisi iade alacaðýnýn geçici vergiye mahsup edilmesine iliþkin hususlarda açýklamaya gidilmiþtir. Yazýmýzýn konusunu yukarýda ifade edildiði üzere gelir vergisi içerisinde düzenlenmiþ bulunan mahsup ve iade iþlemleri ile bu iþlemlere iliþkin usul ve esaslarýn neler olduðunun açýklanmasý oluþturmaktadýr. Bu çerçevede öncelikle gelir vergisinde mahsup ve iade hakký doðuran hususlarýn neler olduðuna deðinilecek, ardýndan mahsuben ve nakden iade iþlemlerinin neler olduðuna ve hangi durumda uygulandýklarýna iliþkin bilgilere yer verilecektir. Bununla birlikte; Gelir Vergisi Kanunu'nun mükerrer 120'nci maddesinde düzenlenen geçici vergi uygulamasýna iliþkin bilgilerin yaný sýra söz konusu uygulamaya iliþkin mahsup ve iade iþlemlerine iliþkin açýklamalara yazýnýn ilgili bölümünde yer verilecektir.