:: VergiRaporu - Anasayfa ::

24 Ocak 1980 kararlar� T�rkiye ekonomisi a��s�ndan bir d�n�m noktas�d�r. Bu ba�lamda, 1980'den sonra uygulanan d��a a��k ve ihracata dayal� ekonomi politikas� �lkeye �nemli de�i�iklikler getirmi�tir. 24 Ocak kararlar� enflasyonu d��rmek, �demeler dengesini d�zeltmek, ihracat� art�rmak ve serbest piyasa ekonomisine ge�mek �nceli�i ile al�nm��t�r. �lkede ihracata dayal� ekonomik b�y�menin sa�lanmas� nihai hedef olarak g�r�lm��t�r. Bu a��dan �lkedeki ekonomik b�y�menin kaynaklar� ve bu kaynaklar�n b�y�me �zerindeki etkisi �al��man�n �z�n� olu�turmaktad�r. Ekonomik b�y�mede enerjinin rol�n� �n plana alan �ok say�da �al��ma bulunmaktad�r. Bu �al��mada ekonomik b�y�mede enerjinin rol�n�n yan�nda ekonomik kompleksitenin ve do�al kaynak bollu�unun ekonomik b�y�me �zerindeki etkisi incelenmi�tir. Bu ama� do�rultusunda T�rkiye�de yenilenebilir enerji t�ketimi, yenilenemez enerji t�ketimi, ekonomik kompleksite ve do�al kaynak bollu�unun ekonomik b�y�me �zerindeki etkisi 1981-2015 d�nemi i�in ARDL y�ntemi ile incelenmi�tir. ARDL s�n�r testi de�i�kenler aras�nda uzun d�nemde ili�ki oldu�unu ortaya koymu�tur. Uzun d�nemde T�rkiye�de yenilenebilir enerji kaynaklar�n�n t�ketimi ekonomik b�y�meyi azalt�rken yenilenemez enerji kaynaklar�n�n t�ketimi ekonomik b�y�meyi art�rmaktad�r. Di�er taraftan ekonomik kompleksitenin ve do�al kaynak bollu�unun ekonomik b�y�me �zerindeki etkisi s�ras�yla negatif ve pozitif ��km��t�r.

A��klamas�	�ndir
Makale

G�R��

Solow büyüme modeli dört de�i�ken üzerine yo�unla�m��t�r: ç�kt� yani has�la (Y), sermaye (K), i�gücü (L) ve eme�in bilgisi veya etkinli�i (A). Dolay�s�yla üretim fonksiyonu �eklinde ifade edilir. Bu denklemdeki AL etkin i�gücünü göstermektedir.[1] Solow büyüme modelinde, teknoloji, büyümeyi belirleyen d��sal bir faktör olarak kabul edildi�inden d��sal teori olarak da ifade edilir. Solow modelinin temel varsay�mlar�, eme�e ve sermayeye dü�en azalan getiriler ile ölçeklendirmeye yönelik sabit getirilerin yan� s�ra rekabetçi piyasa dengesi ve sabit tasarruf oran�d�r.[2] Bununla birlikte geleneksel yakla��m asl�nda yaln�zca sermayenin ve eme�in ekonomik büyüme üzerindeki etkilerini dikkate alan neoklasik K-L (Solow) büyüme modeline dayanmaktad�r.[3] Solow modelinde do�al kaynaklar, kirlilik ve di�er çevresel hususlar yer almamaktad�r. Romer (2006) Solow modelini geni�leterek emek ve sermaye d��nda birer üretim girdisi olarak do�al kaynaklar� ve topra�� üretim fonksiyonuna dahil etmi�tir. Romer (2006)’i takiben üretim fonksiyonu Cobb-Douglas formunda �eklindeki gibi ifade edilir. Bu denklemde R üretimde kullan�lan do�al kaynaklar�, T ise topra�� temsil etmektedir. Gylfason[4] petrol, mineral ve di�er do�al kaynaklar bak�m�ndan zengin ülkelerin ço�unda, uzun dönemde ekonomik büyümenin, daha az do�al kaynaklara sahip olunan di�er ülkelere göre daha yava� olma e�iliminde oldu�unu belirtmi�tir. Behbudi vd.[5]do�al kaynaklar�n ekonomik büyümeye do�al olarak zarar vermedi�i göz önüne al�nd��nda, ekonomide çarp�tmalar�n meydana gelebilece�ini belirtmi�,ayr�ca ekonomik performans� zay�flatan kaynak bak�m�ndan zengin ülkelerin hükümetlerinin, yava� ekonomik büyümeyi talihsiz ama kaç�n�lmaz bir gerçeklik olarak görmemeleri gerekti�ini ifade etmi�tir. Do�al kaynaklar özellikleri gere�i üretilemediklerinden ve do�ada bulunduklar�ndan, sahiplik miktar� artt�kça ülkenin has�las�nda büyük miktarda kazanç sa�layabilirler. Dolay�s�yla, özellikle geli�mekte olan ülkelerde ekonomik refah�n ve kalk�nman�n sa�lanmas�nda ve sürdürülebilir büyümenin gerçekle�tirilmesinde do�al kaynaklar önemli rol oynamaktad�r.[6]Do�al kaynak bollu�una sahip baz� ülkeler refah seviyelerini ve ekonomik performanslar�n� art�rabilirken, baz� ülkelerde do�al kaynak bollu�una sahip olmalar� nedeniyle ekonomik performanslar�nda gerilemeler ya�ayabilirler.[7]Amini[8] do�al kaynak bollu�unu hem avantajlar hem de risklerle donat�lm�� iki tarafl� bir madeni para olarak görmenin daha iyi olaca��n� ve gereksiz harcamalara neden olabilece�i gibi uygun alanlara ve etkin kullan�m� halinde birçok fayda sa�layabilece�ini ifade etmi�tir.

Ampirik büyüme literatürü, emek ve sermayeye ilave olarak enerjinin de rolünü ön plana ç�karm��t�r. Enerji, sosyo-ekonomik kalk�nman�n en hayati arac� oldu�undan bir ekonominin ya�am çizgisi ve en önemli stratejik ürünlerinden biri olarak kabul edilir.[9] Literatürde, enerji tüketimi ile ekonomik büyüme aras�ndaki ili�kiler dört hipotez kapsam�nda incelenmi�tir.[10] Bunlardan birincisine göre e�er ekonomik büyüme ve enerji tüketimi aras�nda nedensel bir ili�ki yok ise yans�zl�k hipotezi geçerlidir. Yans�zl�k hipotezine göre enerji tüketimindeki bir azalma ekonomik büyümeyi etkileyemeyecektir.[11] Hipotezlerden ikincisine göre enerji tüketiminden ekonomik büyümeye tek yönlü bir nedensel ili�ki var ise büyüme hipotezi geçerlidir. Bu hipotezin geçerlili�i durumunda enerji tasarrufu politikalar� büyümeyi olumsuz yönde etkileyebilir. Dolay�s�yla enerji, ikincil bir üretim faktörü olarak ekonomik büyüme üzerinde önemli bir etkiye sahiptir.[12]Üçüncü hipoteze göre, ekonomik büyümeden enerji tüketimine nedensel bir ili�ki oldu�u zaman, koruma hipotezi egemen olur. Bu hipotez, enerji tüketimine yönelik uygulanan tasarruflar�n ekonomik büyümeyi etkilemedi�ini göstermektedir.[13] Son olarak geri besleme hipotezine göre, enerji tüketimi ve ekonomik büyüme aras�nda iki yönlü bir nedensellik vard�r. Bu hipotez, enerji tasarrufu politikalar�n�n ekonomik büyümeyi olumsuz yönde etkiledi�ini varsaymaktad�r.[14] Dolay�s�yla enerji tüketiminde meydana gelen de�i�meler ekonomik büyümeyi farkl� boyutlarda etkilemektedir. Enerji tüketiminde meydana gelen art�� ekonomik büyümeyi pozitif yönde etkileyebilece�i gibi[15] negatif yönde de etkileyebilir.[16]

Ekonomik büyüme üzerinde etkisi incelenen di�er bir de�i�ken, ekonomik kompleksite göstergesidir. Ekonomik kompleksite endeksi Hidalgo ve Hausmann[17] taraf�ndan geli�tirilmi�tir. Ekonomik kompleksite, bir ülkenin üretim yeteneklerini yans�t�r ve ekonomik büyümede önemli bir rol oynar.[18] Ekonomik kompleksite, insan sermayesinin ve kurumlar�n�n ekonomik büyüme üzerindeki etkilerini yakalayabilir. Bu nedenle politika yap�c�lar sürdürülebilir ekonomik büyümeyi sa�lamada ekonomik kompleksitenin rolünü göz önünde bulundurmal�d�r.[19]Ekonomik kompleksite, bir ülkenin üretken bilgisini ve ihracat yap�s�n�n kapsaml� bir analizini yaparak bir mal�n üretimine katk�da bulunan yetenekleri ölçen bir kavramd�r. Bu da, daha verimli yeteneklere sahip ülkelerin daha kompleksite ülkeler oldu�u anlam�na gelir. Daha çe�itli ve sofistike ürünler üretebileceklerini belirtir.[20] Bir ülkenin ekonomik aç�dan kompleksite olup olmad��n� ölçmede kullan�lan iki temel kavram, ihracat sepetindeki ürünlerin her yerde ve çe�itlilikte olmas�d�r. Belirli bir ekonomi her yerde bulunmayan, nadir ve kompleksite ürünler üretme yetene�ine sahipse, bu kompleksite bir üretken yap�n�n varl��n� gösterir.[21] Ekonomik kompleksite ile ekonomik büyüme aras�ndaki ba�lant�n�n olas� bir aç�klamas�, yeteneklerinden beklenen gelirin alt�nda olan ülkelerin henüz mevcut yetenekleriyle mümkün olan tüm ürünleri geli�tirmemi� olmalar�d�r. Bu tür ülkelerin yaln�zca yeni yetenekler biriktirerek büyüyebilecek ülkelere göre daha h�zl� büyümeleri beklenebilir.[22] Ekonomik kompleksite, üretti�i ve ihraç etti�i ürünlerin çe�itlili�i ve karma��kl��ndan etkilendi�i gibi, bir ülkedeki üretken yeteneklerin bir özetidir. Kompleksite ekonomiler, oldukça çe�itlendirilmi� ve karma��k ürün yelpazesi üretimi için gerekli ön ko�ullar olan çok say�da beceri ve bilginin yayg�nl�� ile karakterize olma e�ilimindedir. Daha az kompleksite ekonomiler, aksine, s�n�rl� beceri ve bilgi birikiminden ötürü yaln�zca daha az ve daha temel ürünler üretebilir. Daha yüksek kompleksite seviyeleri, yüksek vas�fl� i�lerin ve daha sofistike bir destek ekosisteminin yarat�lmas�n� gerektirdi�inden, daha s�k olmamakla birlikte, kompleksite ekonomiler ki�i ba��na dü�en GSY�H ba��na daha yüksek oranda yararlanmaktad�r.[23] Zhu ve Li[24]210 ülkenin ekonomik karma��kl��n� yans�ma yöntemini kullanarak ölçtükleri çal��malar�nda ülkeler aras�ndaki kompleksite seviyesi ile ilgili önemli farkl�l�klar oldu�u sonucuna ula�m��lard�r. Yüksek gelirli ekonomiler dü�ük ve orta gelirli ekonomilerden daha yüksek bir ekonomik kompleksiteye sahip oldu�unu belirtmi�lerdir.

Bu çal��mada Türkiye’de ekonomik büyüme, enerji tüketimi, ekonomik kompleksite endeksi ve do�al kaynak bollu�u aras�ndaki ili�ki 1981-2015 dönemi için incelenmi�tir. Çal��man�n giri� bölümünde do�al kaynak-ekonomik büyüme, enerji tüketimi-ekonomik büyüme, ekonomik kompleksite-ekonomik büyüme ili�kisi ele al�nm��t�r. Giri� bölümünü takiben Türkiye’deki mevcut durum aç�klanm��t�r. Daha sonra ilgili literatür verilmi�tir. Sonras�nda çal��mada kullan�lan model ve datalar aç�klanm�� ve elde edilen bulgular de�erlendirilmi�tir.

1- De�i�kenler Kapsam�nda Türkiye’de Mevcut Durum (1981-2015)

A�a��da yer alan grafiklerde Türkiye’nin ekonomik büyüme, ekonomik kompleksite endeksi, do�al kaynak bollu�u, yenilenemez enerji tüketimi ve yenilenebilir enerji tüketimine ait trend grafikleri yer almaktad�r. Ayr�ca ilgili de�i�kenlere ili�kin denklemlere ve anlaml�l�k katsay�n� temsil eden R²de�erlerine yer verilmi�tir. Grafiklerden de görüldü�ü gibi R² de�erleri 0.7836 ile 0.996 aras�nda de�i�mektedir. Bu grafiklerden yola ç�k�larak Türkiye’de 1981-2015 dönemi için ilgili de�i�kenlerin dalgalanma e�ilimlerine ula��lm��t�r.

2- Literatür

Stijns,[26] do�al kaynaklar�n hem pozitif hem de negatif kanallar yoluyla ekonomik büyümeyi etkileyebilece�ini öne sürmü�tür. Do�al kaynak bollu�u ile ekonomik büyüme aras�nda pozitif bir ili�ki[27] oldu�unu ortaya koyan çal��malar�n yan�nda bu iki de�i�ken aras�nda negatif bir ili�ki[28] oldu�unu ortaya koyan çal��malar da vard�r. Behbudi vd.[29] iki grup ülkede (ba�l�ca petrol ihracatç�lar� ve di�er petrol ihracatç�lar�) do�al kaynak bollu�unun ekonomik büyüme üzerindeki etkisini 1970-2004 dönemi için incelemi�lerdir. Bu ülkelerde do�al kaynaklar�n bollu�u ve do�al kaynaklar�n kötü kullan�m� ekonomik büyümeyi olumsuz etkiledi�i sonucuna ula�m��lard�r. Alexeev ve Conrad[30] uzun dönemde petrol ve di�er maden kaynaklar�n�n büyük bir k�sm�n�n ülkelerin ekonomik büyümesi üzerindeki etkisinin pozitif oldu�unu belirtmi�ledir. Shahbaz vd.[31]ABD için 1960–2016 döneminde do�al kaynak bollu�unun finansal kalk�nmadaki rolünü incelemi�lerdir. Uzun dönemde, do�al kaynak bollu�unun finansal kalk�nmaya katk�da bulundu�u sonucuna ula�m��lard�r. Brunnschweiler[32] do�al kaynak bollu�u ile ekonomik büyüme aras�nda pozitif bir ili�ki elde etmi�tir. Buna kar��n Sachs ve Warner[33] tam tersine negatif bir ili�ki elde etmi�lerdir. Ç�nar[34]geli�mekte olan ülkelerde do�al kaynak faktörünün ekonomik büyüme üzerindeki etkisini 1990-2013 dönemi için incelemi�tir. Elde edilen bulgulara göre, do�al sermayenin ekonomik büyüme üzerindeki etkisi k�sa ve uzun dönemde pozitif ve anlaml� oldu�u sonucuna ula��lm��t�r. Amini[35] 22 geli�mi� ve 61 geli�mekte olan ülkede 1996-2010 dönemi için do�al kaynak bollu�unun ekonomik büyüme üzerindeki etkisini inceledi�i çal��mas�nda do�al kaynak bollu�unun GSY�H'n�n y�ll�k ortalama büyüme oran� üzerinde anlaml� bir etkisi olmad��n� sonucuna ula�m��t�r. Akça vd.[36] Orta Do�u-Kuzey Afrika (MENA) ve Hazar bölgesinden 21 ülkede do�al kaynak zenginli�i ve ekonomik büyüme ili�kisinde yöneti�im göstergelerinin arac�l�k etkisini 1996-2012 dönemi için incelemi�lerdir. Petrol üretiminin temsil etti�i do�al kaynak bollu�unun yöneti�im göstergelerine olan negatif etkisi giderilebilirse ya da pozitif etkisi sa�lanabilirse, ki�i ba��na dü�en petrol üretiminin temsil etti�i do�al kaynak zenginli�inin, ki�i ba��na reel GSYH ile temsil edilen büyüme ve dolay�s�yla refah� daha da art�raca�� sonucuna ula�m��lard�r. Kronenberg[37] çal��mas�nda basit bir regresyonda elde etti�i do�al kaynak bollu�u ve büyüme aras�ndaki görünü�te güçlü olan negatif ili�kinin, daha fazla de�i�ken içeren çoklu regresyonda ortadan kalkmas�n�n mümkün oldu�unu belirtmi�tir. Ahmed vd.[38] �ran’da 1965–2011 dönemi için ekonomik büyüme, do�al kaynak bollu�u, ihracat, emek ve sermaye aras�ndaki ili�kiyi incelemi�lerdir. Elde edilen sonuçlar do�al kaynak bollu�u ile di�er makroekonomik de�i�kenler aras�nda uzun dönemli bir ili�ki oldu�unu ve nedensellik analizi, do�al kaynak bollu�u ve ekonomik büyüme aras�nda geri bildirim etkisi oldu�unu ortaya koymu�tur.

Enerji tüketiminin ekonomik büyüme üzerindeki etkisini inceleyen çok say�da çal��ma bulunmaktad�r.[39] Ekonomik büyüme üzerinde önemli bir etkisi olan enerji ile ilgili literatür incelendi�inde, Apergis ve Payne[40] 80 ülke üzerine yapt�klar� çal��mada yenilenebilir ve yenilenemez enerji tüketiminin ekonomik büyüme ile ili�kisini incelemi�lerdir. Yenilenemez enerji tüketiminde meydana gelen art��n ekonomik büyümeyi art�rd�� sonucuna ula�m��lard�r. Dogan[41] Türkiye üzerine yapt�� çal��mada yenilenemez enerji tüketiminin ekonomik büyümeyi pozitif etkiledi�i sonucuna ula�m��t�r. Ocal ve Aslan[42] yenilenebilir enerji olarak, toplam enerji kullan�m�n�n yüzdesi olarak ölçülen yan�c� yenilenebilir ve at�klar� kullanm��lard�r. Türkiye için yapt�klar� çal��mada yenilenebilir enerji tüketiminin ekonomik büyümeyi olumsuz etkiledi�i sonucuna ula�m��lard�r. Ozcan ve Ozturk[43] 1990–2016 dönemini kapsayan 17 geli�mekte olan ülkede yenilenebilir enerji tüketimi ile ekonomik büyüme aras�ndaki ili�kiyi inceledikleri çal��malar�nda yans�zl�k hipotezinin Polonya hariç tüm ülkelerde geçerli olmad��n� ve Polonya’da büyüme hipotezini geçerli oldu�u sonucuna ula�m��lad�r. Behera ve Mishra[44] 1990–2015 dönemi için G7 ülkelerinde yenilenebilir ve yenilenemeyen enerji tüketimi ile ekonomik büyüme aras�ndaki ili�kiyi incelemi�lerdir. Dinamik En Küçük Kareler yöntemi (DMOLS) sonuçlar� söz konusu ülkelerde yenilenemez enerjinin ekonomik büyüme üzerindeki etkisinin pozitif ve istatistiksel olarak anlaml� oldu�unu ortaya koyarken, yenilenebilir enerjinin ekonomik büyüme üzerindeki etkisinin negatif ve istatistiksel olarak anlaml� oldu�u sonucuna ula�m��lard�r. Destek ve Aslan[45] geli�mekte olan 17 ülkede, yenilenebilir ve yenilenemeyen enerji tüketiminin ekonomik büyüme üzerindeki etkisini1980-2012 dönemi için incelemi�lerdir. Elde edilen sonuçlara göre yenilenebilir enerji Peru, Yunanistan ve Güney Kore'de ekonomik büyümeye neden olurken, yenilenemeyen enerji Çin, Kolombiya, Meksika Filipinler ve Türkiye'de büyümeye neden olmaktad�r. Bhattacharya vd.[46] 38 ülkede 1991-2012 dönemi için yenilenebilir enerji tüketiminin ekonomik büyüme üzerindeki etkisini incelemi�lerdir. Uzun dönemde yenilenebilir enerji tüketiminin, seçilen ülkelerin %57'sinde ekonomik büyüme üzerinde pozitif etkiye sahip oldu�u sonucuna ula�m��lard�r.

Ourens[47]ekonomik kompleksitenin ekonomik büyüme üzerindeki etkisinin pozitif oldu�u sonucuna ula�m��t�r. Zhu ve Li[48]210 ülkede ekonomik kompleksitenin ve be�eri sermayenin ekonomik büyüme üzerindeki etkisini inceledikleri çal��malar�nda ekonomik kompleksitenin ekonomik büyüme üzerindeki etkisinin pozitif oldu�u sonucuna ula�m��lard�r. Stojkoski ve Kocarev[49] Güneydo�u ve Orta Avrupa’da ekonomik kompleksitenin uzun dönemde büyümenin istatistiksel olarak anlaml� bir aç�klay�c� de�i�keni oldu�unu ve bu nedenle çok büyük ekonomik etkiler yaratt�� sonucuna ula�m��lard�r. Aksine, k�sa vadede üretken bilginin Güneydo�u ve Orta Avrupa'daki gelir de�i�ikliklerine etkisinin olmad�� sonucuna ula�m��lard�r. Ertan Özgüzer ve O�u�-Binatl�[50] ekonomik kompleksitenin ekonomik büyüme üzerindeki etkisini Avrupa Birli�i (AB) ülkelerinde incelemi�lerdir. Sonuçlar, AB'de ekonomik kompleksite belli bir e�i�i a�an bir grup ülkenin ölçülen kompleksiteye kar��l�k gelen gelir düzeylerine yak�nla�ma e�iliminde oldu�unu göstermi�tir. Di�er taraftan, cari i�lemler aç��n�n ekonomik kompleksite ileetkile�imi, daha dü�ük kompleksite seviyesine sahip ikinci bir grup ülke için büyüme üzerinde önemli etkiye sahip oldu�u sonucuna ula�m��lard�r. Gozgor vd.[51] ekonomik kompleksitenin, yenilenebilir ve yenilenemeyen enerji tüketiminin ekonomik büyüme üzerindeki etkisini 1990-2013 dönemi için 29 Ekonomik ��birli�i ve Kalk�nma Te�kilat� (OECD) ülkesi için incelemi�lerdir. Panel ARDL ve panel kuantil regresyon yöntemlerinin kullan�ld�� çal��mada ekonomik kompleksitenin, yenilenemeyen ve yenilenebilir enerji tüketiminin ekonomik büyüme ile pozitif ili�kili oldu�u sonucuna ula�m��lard�r. Ancak Demiral,[52] 1995-2011 dönemi için Panel ARDL yöntemini kullanarak 86 ülkede ekonomikkompleksitenin ekonomik büyüme üzerindeki etkisini analiz etmi�tir. Ekonomik kompleksitenin inovasyon odakl� ülkeler için ekonomik büyümeyi olumsuz etkiledi�i sonucuna ula�m��t�r.

3- Data-Metodoloji

Bu çal��mada Türkiye için 1981-2015 dönemine ait veriler kullan�lm��t�r. Çal��mada kullan�lan de�i�kenlere ili�kin aç�klamalar Tablo 1’de verilmi�tir.

Tablo 1: De�i�kenlerin Tan�mlanmas�

De�i�kenler	K�saltma	Aç�klamas�	Birim	Kaynak
Ekonomik Büyüme	lnY	Ki�i ba��na dü�en gelir	2010 y�l� sabit fiyatlar ile ABD Dolar� ($)	Dünya Bankas�
Ekonomik Kompleksite Endeksi	lnECI	Bir ekonominin nispi bilgi yo�unlu�unu ölçer.	Endeks	The Observatory of Economic Complexit (OEC)
Do�al Kaynak Bollu�u	lnNR	Petrol kiralar�n�n, do�al gaz kiralar�n�n, kömür kiralar�n�n (sert ve yumu�ak), mineral kiralar�n�n ve orman kiralar�n�n toplam�d�r.	GSY�H'n�n yüzdesi olarak toplam do�al kaynak kiralar�	Dünya Bankas�
Yenilenemez Enerji Tüketimi	lnNREC	Kömür, petrol, petrol ve do�al gaz ürünlerinden olu�ur.	Toplam enerji kullan�m�n�n yüzdesi olarak ölçülen fosil yak�t enerji tüketimi	Dünya Bankas�
Yenilebilir Enerji Tüketimi	lnREC	Kat� biyokütle, s�v� biyokütle, biyogaz, endüstriyel at�k ve belediye at�klar�n� içermektedir.	Toplam enerji kullan�m�n�n yüzdesi olarak ölçülen yan�c� yenilenebilirler ve at�klar	Dünya Bankas�

Bu çal��mada, benzer baz� çal��mlarda oldu�u gibi[53] ekonomik büyümenin bir göstergesi olarak ki�i ba��na dü�en gelir kullan�lm��t�r.Bir ekonominin ihraç etti�i ürünlerin bilgi yo�unlu�unu göz önüne alarak bir ekonominin bilgi yo�unlu�unu ölçmede benzer baz� çal��malarda oldu�u gibi[54]Ekonomik Kompleksite Endeksi (ECI) kullan�lm��t�r.Do�al kaynak bollu�u olarak,benzer baz� çal��mlarda oldu�u gibi[55]petrol, do�al gaz, kömür (sert ve yumu�ak), mineral ve orman kiralar�n�n toplam� kullan�lm��t�r.Yenilenebilir enerji tüketimi için benzer baz� çal��mlarda oldu�u gibi[56]yan�c� yenilenebilir ve at�k kullan�lmaktad�r. Yenilenemeyen enerji tüketimi, benzer baz� çal��mlarda oldu�u gibi[57] kömür, do�al gaz ve petrol ile ilgili toplam enerji tüketimidir.

De�i�kenlere ait tan�mlay�c� istatistikler Tablo 2’de verilmi�tir.

Tablo 2: De�i�kenlere �li�kin Tan�mlay�c� �statistikler

De�i�kenler	Ortalama	Medyan	Maksimum	Minimum	Std. Dev. (Std. sp)	Gözlem Say�s�
lnY	8.9920	8.9673	9.5362	8.5391	0.2807	35
lnECI	-1.8449	-1.7373	-0.7979	-5.5964	0.9421	35
lnNR	-0.8279	-0.8762	0.3078	-2.0951	0.5637	35
lnNREC	4.4220	4.4282	4.5060	4.2710	0.0676	35
lnREC	2.1862	2.2661	3.1926	0.8166	0.6776	35
SD: Standard deviation (Standart sapma)

Burada yenilenebilir enerji ve yenilenemez enerji tüketiminin ekonomik büyüme üzerindeki etkisinin yan�nda ekonomik kompleksite endeksi ve do�al kaynak bollu�unun ekonomik büyüme üzerindeki etkisi incelenmi�tir. Bu amaç do�rultusunda de�i�kenler aras�ndaki e�-bütünle�me ve k�sa ve uzun dönem ili�kinin tespiti amac�yla ARDL yöntemi[58] uygulanm��t�r. Bu yöntemin baz� avantajlar�n� Ocal ve Aslan[59] �öyle ifade etmi�lerdir; (i) ARDL yakla��m�, aç�klay�c� de�i�kenlerin olas� içselli�i için etkin bir �ekilde adapte olur. (ii) Tahminler, küçük örneklem için de istenen özellikleri göstermektedir. (iii) ARDL yakla��mlar�n�n bir di�er önemli avantaj�, serinin I (0) veya I (1) olmas�na bak�lmaks�z�n bu test kullan�labilir. (iv) Bu �ekilde, hem k�sa hem de uzun vadeli ili�ki birlikte tahmin edilebilir.

Birim kök testi için ADF birim kök testi uygulanm��t�r. Bu teste ili�kin sonuçlar Tablo 3'de verilmi�tir. Bu teste ait bo� hipotez seriler birim kök içermez (yani seriler dura�an de�ildir) �eklinde iken alternatif hipotez seriler birim kök içerir (yani seriler dura�and�r) �eklindedir. Çal��mada ekonomik büyüme (lnY), ekonomik kompleksite endeksi (lnECI), do�al kaynak bollu�u (lnNR), yenilenemz enerji tüketimi (lnNREC) ve yenilenebilir enerji tüketimi (lnREC) aras�ndaki ili�ki ARDL yöntemi çerçevesinde a�a��daki gibi gösterilebilir;

4- Ampirik Bulgular

ADF birim kök testinden elde edilen sonuçlar Tablo 3’te verilmi�tir. Birim kök testinden elde edilen sonuçlara göre ARDL modelinin uygulanmas�na engel te�kil edecek bir durumun olmad�� görülmektedir. Çünkü modelde ba��ml� de�i�ken olan ekonomik büyüme %5 anlaml�l�k düzeyinde I(1)’de dura�an ç�km��t�r.

Tablo 3: ADF Birim Kök Testi

De�i�kenler	Düzey		Birinci Fark
	Sabit	Sabit ve Trendli	Sabit	Sabit ve Trendli
lnY	0.2517 (0.9720)	-2.1925 (0.4784)	-6.0841 (0.0000)***	-6.0492 (0.0001)***
lnECI	-1.7717 (0.3874)	-1.9055 (0.6291)	-10.6249 (0.0000)***	-10.4541 (0.0000)***
lnNR	-2.1895 (0.2135)	-3.7752 (0.0340)**	-5.6483 (0.0000)***	-5.6850 (0.0003)***
lnNREC	2.3828 (0.9999)	0.1446 (0.9964)	-5.8932 (0.0000)***	-6.7673 (0.0000)***
lnREC	-2.8223 (0.0657)*	-1.0583 (0.9215)	-5.3835 (0.0001)***	-5.2522 (0.0009)***
Not: Parantez içindeki ifadeler olas�l�k de�erlerini göstermektedir. (), () ve (**) s�ras�yla %10, %5 ve %1 de anlaml�l�� temsil etmektedir.

Akaike Bilgi Kriteri (Akaike information criterion- AIC) dikkate al�narak maksimum gecikme uzunlu�u dört olarak belirlenmi�tir. Veri seti 35 y�ll�k bir süreyi kapsad��ndan Narayan[60] kritik de�erleri dikkate al�nm��t�r. Akaike Bilgi Kriteri kapsam�nda 4 gecikme uzunlu�una ba�l� olarak F-S�n�r testi sonuçlar� Tablo 4’te yer almaktad�r.

Tablo 4: ARDL (4,1,4,1,2) E�-Bütünle�me için F-S�n�r Testi

Test �statis�i	De�er	Anlaml�l�k Düzeyi	Kritik De�erler
Test �statis�i	De�er	Anlaml�l�k Düzeyi	I(0)	I(1)
F-statistic	11.533	10%	2.46	3.46
k	4	5%	2.947	4.088
		1%	4.093	5.532
Not: k aç�klay�c� de�i�ken say�s�n� ifade etmektedir.

Tablo 4 sonucuna göre F-test istatisti�ine ait de�er alt ve üst kritik de�erlerden yüksek oldu�u için e�-bütünle�me yoktur �eklindeki bo� hipotez reddedilecektir. Yani de�i�kenler aras�nda uzun dönemli bir ili�ki oldu�u sonucuna ula��lm��t�r.

ARDL (4,1,4,1,2) modelinin k�sa dönemine ait sonuçlar� Tablo 5’te yer almaktad�r.Türkiye’de k�sa dönemde ekonomik kompleksite göstergesi, ekonomik büyümeyi %1 anlaml�l�k düzeyinde negatif etkilemektedir. Yani k�sa dönemde ekonomik kompleksite göstergesinde meydana gelen %1 art�� ekonomik büyümeyi %-0.0138 azaltmaktad�r. Benzer �ekilde ekonomik kompleksite göstergesinin bir dönem gecikmesi de ekonomik büyümeyi negatif etkilemektedir. K�sa dönemde do�al kaynak bollu�unda meydana gelen art��n ekonomik büyüme üzerindeki etkisi anlams�z ç�km��t�r. Di�er taraftan enerji tüketimlerinden yenilenemez enerji tüketiminin bir dönem gecikmesi ekonomik büyümeyi pozitif etkilemektedir. K�sa dönemde yenilenebilir enerji tüketiminin ekonomik büyüme üzerindeki etkisi %1 anlaml�l�k düzeyinde negatif ç�km��t�r. Yenilenebilir enerji tüketiminde meydana gelen %1 art�� ekonomik büyümeyi %-0.5029 azaltmaktad�r.

Tablo 5: ARDL(4,1,4,1,2) Modelinin K�sa Dönem Sonuçlar�

De�i�kenler	Katsay�	Std. Hata	t-Statistic	Olas�l�k
lnY(-1)	0.1943	0.1543	1.2590	0.2286
lnY(-2)	0.0221	0.1484	0.1490	0.8836
lnY(-3)	-0.1586	0.1346	-1.1786	0.2582
lnY(-4)	-0.6471	0.1332	-4.8553	0.0003***
lnECI	-0.0138	0.0060	-2.2930	0.0378**
lnECI(-1)	-0.0164	0.0061	-2.6902	0.0176**
lnNR	0.0161	0.0166	0.9684	0.3492
lnNR(-1)	-0.0120	0.0178	-0.6709	0.5132
lnNR(-2)	-0.0127	0.0195	-0.6515	0.5253
lnNR(-3)	0.0225	0.0218	1.0283	0.3212
lnNR(-4)	0.0231	0.0214	1.0765	0.2999
lnNREC	-0.2741	0.4328	-0.6333	0.5367
lnNREC(-1)	1.7535	0.4964	3.5324	0.0033***
lnREC	-0.5029	0.0720	-6.9765	0.0000***
lnREC(-1)	0.1750	0.1336	1.3095	0.2114
lnREC(-2)	-0.2010	0.1005	-1.9994	0.0654*
Sabit	8.8195	2.2154	3.9808	0.0014***
Not: Parantez içindeki ifadeler olas�l�k de�erlerini göstermektedir. (), () ve (**) s�ras�yla %10, %5 ve %1 de anlaml�l�� temsil etmektedir.

Uzun dönemde Türkiye’de ekonomik kompleksite göstergesi ve yenilenebilir enerji tüketimi k�sa dönem sonuçlar�na benzer �ekilde %1 anlaml�l�k düzeyinde ekonomik büyümeyi negatif etkilemektedir. Uzun dönemde ekonomik kompleksite göstergesi ve yenilenebilir enerji tüketiminde meydana gelen art�� %1 art�� ekonomik büyümeyi s�ras�yla %-0.0190 ve %-0.3327 azaltmaktad�r. Do�al kaynak bollu�unda meydana gelen art�� %10 anlaml�l�k düzeyinde ekonomik büyümeyi pozitif etkilemektedir. Uzun dönemde Türkiye’de do�al kaynak bollu�unda meydana gelen %1 art�� ekonomik büyümeyi %0.0232 art�rmaktad�r. Türkiye’de uzun dönemde ekonomik büyümeyi art�ran bir di�er etken yenilenemez enerji tüketiminde meydana gelen art��t�r. Yenilenemez enerji tüketiminde meydana gelen %1 art�� ekonomik büyümeyi %1 anlaml�l�k düzeyinde %0.9308 kadar art�rmaktad�r.

Tablo 6: ARDL(4,1,4,1,2) Uzun Dönem Sonuçlar�

De�i�kenler	Katsay�	Std. Hata	t-Statistic	Olas�l�k
lnECI	-0.0190	0.0050	-3.7882	0.0020***
lnNR	0.0232	0.0127	1.8308	0.0885*
lnNREC	0.9308	0.2791	3.3342	0.0049***
lnREC	-0.3327	0.0180	-18.4113	0.0000***
Sabit	5.5491	1.2687	4.3738	0.0006***
Not: Parantez içindeki ifadeler olas�l�k de�erlerini göstermektedir. (), () ve (**) s�ras�yla %10, %5 ve %1 de anlaml�l�� temsil etmektedir.

Tahmini edilen modele ili�kin tan�sal test sonuçlar� Tablo 7’de yer almaktad�r. Tan�sal test sonuçlar�na göre seriler normal da��l�yor, de�i�en varyans, ard��k ba��ml�l�k ve model kurulum hatas� yoktur.

Tablo 7: Tan�sal Test Sonuçlar�

Tan�sal Testler	Katsay� ve Olas�l�k De�erleri
Serial correlation^a	3.7808 (0.1510)
Heteroscedasticity^b	17.2717 (0.3682)
Normality^c	0.3249 (0.8500)
Functional form^d	0.0325 (0.8596)
Not: ^*, ^ ve ^* are s�ras�yla 1%, 5% ve 10% anlaml�l�� ifade eder ^aArd��k ba��ml�l�k için Breusch–Godfrey LM test istatisti�i. ^bDe�i�en varyans s�namas� için Breusch-Pagan-Godfrey test istatisti�i. ^cNormallik için Jarque–Bera istatisti�i ^dRegresyonda model kurma hatas� için Ramsey′s Reset test istatisti�i

ECM katsay�s� ve negatif ve istatistiksel olarak anlaml� bulunmu�tur. Buna göre, Türkiye’nin uzun dönemde dengeye dönebilece�ini do�rulamaktad�r. Düzeltme katsay�s�n�n h�z�na göre Türkiye k�sa bir süre içinde dengeye ulamaktad�r.

Tablo 8:ARDL(4,1,4,1,2) Modeli �çin Hata Düzeltme Modeli Sonuçlar�

De�i�kenler	Katsay�	Std. Hata	t-Statistic	Olas�l�k
D(lnY(-1))	0.7836	0.1292	6.0631	0.0000***
D(lnY(-2))	0.8058	0.0990	8.1375	0.0000***
D(lnY(-3))	0.6471	0.1086	5.9550	0.0000***
D(lnECI)	-0.0138	0.0039	-3.5404	0.0033***
D(lnNR)	0.0161	0.0113	1.4207	0.1773
D(lnNR(-1))	-0.0328	0.0116	-2.8337	0.0133**
D(lnNR(-2))	-0.0456	0.0128	-3.5618	0.0031***
D(lnNR(-3))	-0.0231	0.0139	-1.6603	0.1191
D(lnNREC)	-0.2741	0.2624	-1.0445	0.3139
D(lnREC)	-0.5029	0.0492	-10.2028	0.0000***
D(lnREC(-1))	0.2010	0.0702	2.8595	0.0126**
ECM(-1)	-1.5893	0.1640	-9.6911	0.0000***
Not: Parantez içindeki ifadeler olas�l�k de�erlerini göstermektedir. (), () ve (**) s�ras�yla %10, %5 ve %1 de anlaml�l�� temsil etmektedir.

CUSUM ve CUSUMSQ testlerinin kullan�lmas� Brown vd.[61] taraf�ndan önerilmi�tir. Tanizaki,[62] yap�sal bir de�i�imin test edilmesinde, yakla��k güven aral�klar� geleneksel olarak CUSUM ve CUSUMSQ testleri kullan�ld��n� belirtmi�tir. CUSUM ve CUSUMSQ istatistikleri yinelemeli olarak güncellenir ve k�r�lma noktalar�na kar�� çizilir. CUSUM veya CUSUMSQ arsa %5 anlaml�l�k düzeyinde kal�rsa, o zaman katsay� tahminlerinin kararl� oldu�u söylenir.[63] Testlerin grafiksel bir sunumu �ekil 1'de verilmi�tir. Sonuçlar, tahmini parametrelerin periyotlar boyunca istikrarl� oldu�unu göstermektedir.

Ekonomik büyümede belirleyici olan çok farkl� etken bulunmaktad�r. Geleneksel büyüme modelinde ekonomik büyümenin temel belirleyenleri emek ve sermaye olmu�tur. Ancak daha sonra birçok etken ekonomik büyüme üzerinde etkili olmu�tur. Bu çal��mada Türkiye’de 1981-2015 dönemi için ekonomik kompleksitenin, do�al kaynak bollu�unun, yenilenemez enerji tüketimin ve yenilenebilir enerji tüketiminin ekonomik büyüme üzerindeki etkisi incelenmi�tir. ARDL yönteminin kullan�ld�� çal��mada ekonomik büyüme, ekonomik kompleksite, do�al kaynak bollu�u, yenilenemez enerji tüketimi ve yenilenebilir enerji tüketimi aras�nda uzun dönemde bir ili�ki oldu�u sonucuna ula��lm��t�r. Türkiye’de k�sa dönemde ekonomik kompleksite göstergesi ekonomik büyümeyi %1 anlaml�l�k düzeyinde negatif etkilemektedir. K�sa dönemde yenilenebilir enerji tüketiminin ekonomik büyüme üzerindeki etkisi %1 anlaml�l�k düzeyinde negatif ç�km��t�r. Uzun dönemde ekonomik kompleksite göstergesinde ve yenilenebilir enerji tüketiminde meydana gelen %1 art�� ekonomik büyümeyi s�ras�yla %-0.0190 ve %-0.3327 azaltmaktad�r. Do�al kaynak bollu�unda meydana gelen art�� ekonomik büyümeyi pozitif etkilemektedir. Uzun dönemde Türkiye’de do�al kaynak bollu�unda meydana gelen %1 art�� ekonomik büyümeyi %0.0232 art�rmaktad�r. Türkiye’de uzun dönemde ekonomik büyümeyi art�ran bir di�er etken yenilenemez enerji tüketiminde meydana gelen art��t�r. Yenilenemez enerji tüketiminde meydana gelen %1 art�� ekonomik büyümeyi %1 anlaml�l�k düzeyinde %0.9308 kadar art�rmaktad�r. Yenilenebilir enerji tüketiminde meydana gelen art�� ekonomik büyümeyi negatif etkilemektedir. Türkiye’de uzun dönemde yenilenebilir enerji tüketiminde meydana gelen %1 art�� ekonomik büyümeyi %-0.3327 kadar azaltmaktad�r. Her ne kadar yenilenebilir enerji kaynaklar�n�n tüketimi Türkiye aç�s�ndan olumsuz bir sonuç ç�karsa da bu durum yenilenebilir enerji tüketiminin Türkiye için önemli olmad�� anlam�na gelmez. Yenilenebilir enerji kaynaklar�na yat�r�mlar yap�larak üretimde yenilenebilir enerji tüketiminin pay� art�r�labilir. Bu durum ekonomik aç�dan Türkiye’ye bir yarar sa�layabilir.

[1]David Romer. Advanced Macroeconomics. Third Edition. The McGraw-Hill Companies. 2006. s. 9.

[2]Gbadebo, Olusegun Odularu ve Chinedu Okonkwo. “Does Energy Consumption Contribute to Economic Performance? Empirical Evidence from Nigeria.” Journal of Economics and International Finance. Say� 1(2). 2009. s. 48.

[3]Giray Gozgor ve di�erleri. “Energy Consumption and Economic Growth: New Evidence from the OECD Countries.” Energy. Say� 153. 2018. s. 28.

[4]Thorvaldur Gylfason. "Natural Resources, Education, and Economic Development." European Economic Review. Say� 45(4-6). 2001. s. 847-859.

[5]Davood Behbudi ve di�erleri. "Natural Resource Abundance, Human Capital and Economic Growth in the Petroleum Exporting Countries." Journal of Economic Development. Say� 35(3). 2010. s. 81-102.

[6]Serkan Ç�nar. “Do�al Kaynaklar ve Ekonomik Büyüme �li�kisi: Geli�mekte Olan Ülkeler Örne�i.” Marmara University Journal of Economic & Administrative Sciences. Say� 37(2). 2015. s. 173-190.

[7]�ule Gündüz. Do�al Kaynak Bollu�u Ekonomik Performans �li�kisi. Ekolojik �ktisat. Gülçin Güre�çi (Ed.). Ekin Bas�m Yay�n Da��t�m. 2019. s. 107.

[8]Abbas Amini. “Studying the Effect of Abundance of Natural Resources on Economic Growth.” European Journal of Sustainable Development. Say� 7(1).2018. s. 201-208.

[9]Kais Saidi ve Sami Hammami. "The Impact of CO2 Emissions and Economic Growth on Energy Consumption in 58 Countries." Energy Reports.Say� 1. 2015. s. 62.

[10]Bkz. Nicholas Apergis ve James E. Payne. "Energy Consumption and Economic Growth in Central America: Evidence from a Panel Cointegration and Error Correction Model." Energy Economics. Say� 31(2). 2009. s. 211-216.

James E. Payne. "A Survey of the Electricity Consumption-Growth Literature." Applied Energy. Say� 87(3). 2010. s. 723-731.

Faik Bilgili ve di�erleri. "A Revisited Renewable Consumption-Growth Nexus: A Continuous Wavelet Approach Through Disaggregated Data." Renewable and Sustainable Energy Reviews. Say� 107. 2019. s. 1-19.

[11]Bkz. Eden S.H.Yu ve Jang C.Jin. "Cointegration Tests of Energy Consumption, Income, and Employment." Resources and Energy. Say� 14(3). 1992. s. 259-266.

Cheng Benjamin S. "An Investigation of Cointegration and Causality Between Energy Consumption and Economic Growth." The Journal of Energy and Development. Say� 21(1). 1995. s. 73-84.

James E. Payne. “On the Dynamics of Energy Consumption and Output in the US.” Applied Energy. Say� 86(4). 2009. s. 575-577.

Oguz Ocal ve Alper Aslan. a.g.m. s. 494-499.

Ertu�rul Y�ld�r�m ve di�erleri. “Energy Consumption and Economic Growth in the Next 11 Countries: The Bootstrapped Autoregressive Metric Causality Approach.” Energy Economics. Say� 44. 2014. s. 14-21.

Stavros A. Kourtzidis ve di�erleri. "Re-Evaluating the Energy Consumption-Economic Growth Nexus for the United States: An Asymmetric Threshold Cointegration Analysis." Energy. Say� 148. 2018. s. 537-545.

[12]Bkz. Alice Shiu ve Pun-Lee Lam. "Electricity Consumption and Economic Growth in China." Energy Policy. Say� 32(1). 2004. s. 47-54.

Chien-Chiang Lee ve Chun-Ping Chang. "Energy Consumption and Economic Growth in Asian Economies: A More Comprehensive Analysis Using Panel Data." Resource and Energy Economics. Say� 30(1). 2008. s. 50-65.

Nicholas M. Odhiambo. "Energy Consumption and Economic Growth Nexus in Tanzania: An ARDL Bounds Testing Approach." Energy Policy. Say� 37(2). 2009. s. 617-622.

Aviral K. Tiwari. "A Structural VAR Analysis of Renewable Energy Consumption, Real GDP and CO2 Emissions: Evidence from India." Economics Bulletin. Say� 31(2). 2011. s. 1793-1806.

Muhammad Shahbaz ve di�erleri. "Natural Gas Consumption and Economic Growth in Pakistan." Renewable and Sustainable Energy Reviews. Say� 18. 2013. s. 87-94.

Faik Bilgili ve di�erleri. “How Did the US Economy React to Shale Gas Production Revolution? An Advanced Time Series Approach.” Energy. Say� 116. 2016b. s. 963-977.

[13] Bkz. Benjamin S. Cheng ve Tin Wei Lai. "An �nvestigation Of Co-�ntegration And Causality Between Energy Consumption And Economic Activity �n Taiwan." Energy Economics. Say� 19(4).1997. s. 435-444.

Perry Sadorsky. “Renewable Energy Consumption And �ncome �n Emerging Economies.” Energy Policy. Say� 37(10). 2009. s. 4021-4028.

Matthew Bartleet ve Rukmani Gounder. "Energy Consumption and Economic Growth in New Zealand: Results of Trivariate and Multivariate Models." Energy Policy. Say� 38(7). 2010.s. 3508-3517.

Kojo Menyah ve Yemane Wolde-Rufael. "CO2 Emissions, Nuclear Energy, Renewable Energy and Economic Growth in the US." Energy Policy. Say� 38(6). 2010. s. 2911-2915.

Daniel �tefan Armeanu ve di�erleri. “Does Renewable Energy Drive Sustainable Economic Growth? Multivariate Panel Data Evidence For EU-28 Countries." Energies. Say� 10(3). 2017. s. 2-21.

[14]Bkz. Seung-Hoon Yoo. "Electricity Consumption And Economic Growth: Evidence From Korea." Energy Policy. Say� 33(12). 2005. s. 1627-1632.

Gülistan ERDAL ve di�erleri. "The Causality Between Energy Consumption and Economic Growth in Turkey." Energy Policy. Say� 36(10). 2008. s. 3838-3842.

Jude C. EGGOH ve di�erleri. "Energy Consumption and Economic Growth Revisited in African Countries." Energy Policy. Say� 39(11). 2011. s. 7408-7421.

Angeliki N. Menegaki. "Growth and Renewable Energy in Europe: A Random Effect Model with Evidence for Neutrality Hypothesis." Energy Economics. Say� 33(2). 2011. s. 257-263.

Hsiao-Tien Pao ve di�erleri. "Clean Energy, Non-Clean Energy, and Economic Growth in the MIST Countries." Energy Policy. Say� 67. 2014. s. 932-942.

[15]Bkz. Nicholas Apergis ve James E. Payne. "Renewable and Non-Renewable Energy Consumption-Growth Nexus: Evidence from a Panel Error Correction Model." Energy Economics. Say� 34(3). 2012. s. 733-738.

Ruhul A. Salim ve di�erleri. "Renewable And Non-Renewable Energy Consumption And Economic Activities: Further Evidence From OECD Countries." Energy Economics. Say� 44. 2014. s. 350-360.

Eyüp Dogan. a.g.m. s.1126-1136.

[16] Bkz.O�uz Ocal ve Alper Aslan. a.g.m. s.494-499.

[17]César A. Hidalgo ve Ricardo Hausmann. "The Building Blocks of Economic Complexity." Proceedings of the National Academy of Sciences. Say� 106(26). 2009. s. 10570-10575.

[18]Shujin Zhu ve Renyu Li. "Economic Complexity, Human Capital and Economic Growth: Empirical Research Based on Cross-Country Panel Data." Applied Economics. Say� 49(38). 2017. s. 3815.

[19]Giray Gozgor ve di�erleri. a.g.m. s.32.

[20]A. Yasemin Yalta ve A. Talha Yalta. "Determinants of Economic Complexity in MENA Countries." 2018. s. 2. http://erf.org.eg/wp-content/uploads/2019/03/11-47-Abdullah-Talha-YALTA.pdf (Accessed date: 06.12.2019).

[21]Paulo Gala ve di�erleri. "The Structuralist Revenge: Economic Complexity as an Important Dimension to Evaluate Growth and Development." Brazilian Journal of Political Economy. Say� 38(2). 2018. s. 226.

[22]César A. Hidalgo ve Ricardo Hausmann. a.g.m. s.10575.

[23]Brenda Cheah Wenn Jinn ve Mohd Shazwan Shuhaimen. "Complexity and Growth: Malaysia’s Position and Policy Implications." Central Bank of Malaysia Economics Department. 2018. S. 100. http://www.bnm.gov.my/files/publication/ar/en/2017/cp04_002_box.pdf

[24]Shujin Zhu ve Renyu Li. a.g.m. s. 3815.

[25]Birol Erkan ve Elif Yildirimci. "Economic Complexity and Export Competitiveness: The Case of Turkey." Procedia-Social and Behavioral Sciences. Say� 195. 2015. s. 524-533.

[26]Jean-Philippe C. Stijns, "Natural Resource Abundance and Economic Growth Revisited." Resources Policy. Say� 30(2). 2005. s. 107-130.

[27]Daniel Lederman ve William F. Maloney. a.g.m. s. 1-27

Christa N. Brunnschweiler. a.g.m. s. 399-419.

Michael Alexeev ve Robert Conrad. a.g.m. s. 586-598.

[28]Bkz. Jeffrey D. Sachs ve Andrew M. Warner. “Natural Resource Abundance and Economic Growth.” No. w5398. National Bureau of Economic Research, 1995.s. 1-54

Thorvaldur Gylfason. a.g.m. s. 847-859.

Jeffrey D. Sachs ve Andrew M. Warner. “Natural Resources and Economic Development: The Curse of Natural Resources.” European Economic Review, Say� 45. 2001. s. 827-838.

Giles Atkinson ve Kirk Hamilton. "Savings, Growth and the Resource Curse Hypothesis." World Development. Say� 31(11). 2003. s. 1793-1807.

B. Salmani ve K. Yavari. “Economic Growth in Oil Exporter Countries.” Journal of Business Researches. Say� 3. 2004. s. 1-24.

Elissaios Papyrakis ve Reyer Gerlagh. "The Resource Curse Hypothesis And �ts Transmission Channels." Journal of Comparative Economics. Say� 32(1). 2004. s. 181-193.

[29]Davood Behbudi ve di�erleri.a.g.m. s. 81-102.

[30]Michael Alexeev ve Robert Conrad. a.g.m. s. 586-598.

[31]Muhammad Shahbaz ve di�erleri. "Is Natural Resource Abundance a Stimulus for Financial Development in the USA?." Resources Policy. Say� 55. 2018. s. 223-232.

[32]Christa N. Brunnschweiler. a.g.m. s. 399-419.

[33]Jeffrey D. Sachs ve Andrew M. Warner. a.g.m. s. 1-54.

[34]Serkan Ç�nar. a.g.m. s. 173-190

[35]Abbas Amini. . a.g.m. s. 201-208.

[36]Emrah Eray Akçay ve di�erleri. “Dogal Kaynak Zenginligi ve Ekonomik Büyüme Iliskisinde Yönetisim Göstergelerinin Aracilik Etkisi: MENA ve Hazar Ülkelerinden Ampirik Bulgular.” Ege Akademik Bak��. Say� 15(3), 2015. s. 301-312.

[37]Tobias Kronenberg. "The Curse of Natural Resources in the Transition Economies." Economics Of Transition. Say� 12(3). 2004. s. 399-426.

[38]Khalid Ahmed ve di�erleri. "Dynamics Between Economic Growth, Labor, Capital and Natural Resource Abundance in Iran: An Application of the Combined Cointegration Approach." Resources Policy. Say� 49. 2016. s. 213-221.

[39]Bkz. Angeliki N. Menegaki. a.g.m. s. 257-263.

Hsiao-Tien Pao ve Hsin-Chia Fu. "Renewable Energy, Non-Renewable Energy and Economic Growth in Brazil." Renewable and Sustainable Energy Reviews. Say� 25. 2013. s. 381-392.

Roula Inglesi-Lotz. "The Impact of Renewable Energy Consumption to Economic Growth: A Panel Data Application." Energy Economics. Say� 53. 2016):s. 58-63.

Riadh Brini vedi�erleri. "Renewable Energy Consumption, International Trade, Oil Price and Economic Growth Inter-Linkages: The Case of Tunisia." Renewable and Sustainable Energy Reviews. Say� 76. 2017. s. 620-627.

Abdulkadir Abdulrashid Rafindadi ve Ilhan Ozturk. "Impacts of Renewable Energy Consumption on the German Economic Growth: Evidence from Combined Cointegration Test." Renewable and Sustainable Energy Reviews. Say� 75. 2017. s. 1130-1141.

[40]Nicholas Apergis ve James E. Payne. a.g.m. s. 733-738.

[41]Eyüp Dogan. a.g.m. s. 1126-1136.

[42]O�uz Ocal ve Alper Aslan. a.g.m. s. 494-499.

[43]Burcu Ozcan ve Ilhan Ozturk. “Renewable Energy Consumption-Economic Growth Nexus in Emerging Countries: A Bootstrap Panel Causality Test.” Renewable and Sustainable Energy Reviews. Say� 104. 2019. s. 30-37.

[44]Jaganath Behera ve Alok Kumar Mishra. "Renewable and Non-Renewable Energy Consumption and Economic Growth in G7 Countries: Evidence from Panel Autoregressive Distributed Lag (P-ARDL) Model." International Economics and Economic Policy. Say� 17(1). 2020. s. 241-258.

[45]Mehmet Akif Destek ve Alper Aslan.“Renewable and Non-Renewable Energy Consumption and Economic Growth in Emerging Economies: Evidence from Bootstrap Panel Causality.” Renewable Energy. Say� 111,. 2017. s. 757-763.

[46]Mita Bhattacharya ve di�erleri. "The Effect of Renewable Energy Consumption on Economic Growth: Evidence from Top 38 Countries." Applied Energy. Say� 162. 2016. s. 733-741.

[47]Guzmán Ourens. "Can the Method of Reflections Help Predict Future Growth?." Documento de Trabajo/FCS-DE; 17/12. 2012. s. 1-67.

[48]Shujin Zhu ve Renyu Li. a.g.m. s. 3815-3828.

[49]Viktor Stojkoski ve Ljupco Kocarev. "The Relationship Between Growth and Economic Complexity: Evidence from Southeastern and Central Europe." MPRA Paper No. 77837. 2017. s. 1-26.

[50]Gül Ertan Özgüzer ve Ayla O�u�-Binatl�. "Economic Convergence in the EU: A Complexity Approach." Eastern European Economics. Say� 54(2). 2016. s. 93-108.

[51]Giray Gozgor ve di�erleri. a.g.m. s. 27-34.

[52] Mehmet Demiral.“Knowledge, Complexity and Economic Growth: Multi-country Evidence by Development Stages.” Journal of Knowledge Management, Economics and Information Technology. Say� 6(1). 2016. s. 1-27.

[53] Bkz.Ilhan Ozturk ve di�erleri. "Energy Consumption and Economic Growth Relationship: Evidence from Panel Data for Low and Middle Income Countries." Energy Policy. Say� 38(8). 2010. s. 4422-4428.

Usama Al-Mulali ve Che Normee Binti Che Sab. "The Impact of Energy Consumption and CO2 Emission on the Economic Growth and Financial Development in the Sub Saharan African Countries." Energy. Say� 39(1). 2012. s. 180-186.

[54]Viktor Stojkoski ve Ljupco Kocarev.a.g.m. s. 1-26.

Giray Gozgor. a.g.m. s. 27-34.

[55]Bkz. A. Yasemin Yalta ve A. Talha Yalta. a.g.m. s. 2.

Danish ve di�erleri. “Determinants of the Ecological Footprint: Role of Renewable Energy, Natural Resources, and Urbanization.” Sustainable Cities and Society. Say� 54. 2020.

[56]Bkz. O�uz Ocal veAlper Aslan. a.g.m. s. 494-499.

Faik Bilgili ve di�erleri. “The Dynamic Impact of Renewable Energy Consumption on CO2 Emissions: A Revisited Environmental Kuznets Curve Approach.” Renewable and Sustainable Energy Reviews. Say� 54. 2016a. S. 838-845.

[57]Can Tansel Tugcu ve di�erleri. "Renewable and Non-Renewable Energy Consumption and Economic Growth Relationship Revisited: Evidence from G7 Countries." Energy Economics. Say� 34(6). 2012. s. 1942-1950.

[58]Bkz. Pesaran M. Hashem. a.g.m. s. 178-191.

Pesaran M. Hashem ve Yongcheol Shin. a.g.m. s. 371-413.

Pesaran M. Hashem ve di�erleri. a.g.m. s. 289-326.

[59]O�uz Ocal veAlper Aslan. a.g.m. s. 494-499.

[60]Paresh Kumar Narayan. "The Saving and Investment Nexus For China: Evidence From Cointegration Tests." Applied Economics. 37(17). 2005. s. 1979-1990.

[61]Robert L. BROWN ve di�erleri. "Techniques for Testing the Constancy of Regression Relationships over Time." Journal of the Royal Statistical Society: Series B (Methodological). Say� 37(2).1975. s. 149-163.

[62]Hisashi TAN�ZAK�. "Asymptotically Exact Confidence Intervals of CUSUM and CUSUMSQ Tests: A Numerical Derivation Using Simulation Technique." Communications in Statistics-Simulation and Computation. Say� 24(4). 1995. s. 1019-1036.

[63] Mohsen Bahmani-Oskooe ve Martin T. Bohl. "German Monetary Unification and the Stability of the German M3 Money Demand Function." Economics Letters. Say� 66(2). 2000. s. 203-208.

T�RK�YE EKONOM�S�NDE B�Y�MEN�N KAYNA�I OLARAK; ENERJ� T�KET�M�, EKONOM�K KOMPLEKS�TE ENDEKS� ve DO�AL KAYNAK BOLLU�UNUN ROL�

YORUMLAR

T�RK�YE EKONOM�S�NDE B�Y�MEN�N KAYNA�I OLARAK; ENERJ� T�KET�M�, EKONOM�K KOMPLEKS�TE ENDEKS� ve DO�AL KAYNAK BOLLU�UNUN ROL�

YAZAR HAKKINDA

Yusuf Kemal �ZT�RK* Do�an BARAK** Dr. ��r. �yesi* Ara�. G�r.**

YAZARIN SON MAKALELER�

T�RK�YE EKONOM�S�NDE B�Y�MEN�N KAYNA�I OLARAK; ENERJ� T�KET�M�, EKONOM�K KOMPLEKS�TE ENDEKS� ve DO�AL KAYNAK BOLLU�UNUN ROL�

YORUMLAR