GÝRÝÞ

Bütün Dünyayý tehdit eden koronavirüs küresel salgýný kapsamýnda, Dünya Saðlýk Örgütü verilerine göre 25 Nisan 2020 itibariyle, Dünya çapýnda kayýt altýna alýnan vaka sayýsý 2.774.135, ölü sayýsý ise 190.871olarak gerçekleþmiþtir.[1]

Dünya genelinde milyarlarca kiþi sokaða çýkma yasaðý veya kýsýtlamalarý, salgýn tedirginliði, devletlerin ve iþletmelerin mümkün kýldýðý evden çalýþma uygulamasý (home office) nedeniyle iþe gitmemektedir. Bu çerçevede, baþta üretim olmak üzere dünya ekonomisinin büyük tehlike altýnda olduðu görülmektedir. Ülkeler, þimdiden ekonomilerinin 2020 yýlýnda küçüleceðini düþünmekte, bu noktada ekonomi ve istihdam dengelerini koronavirüs krizinde ayakta tutmak için birbirinden farklý yöntemler benimsemekte ve hayata geçirmektedirler. Bu doðrultuda, salgýn nedeniyle oluþan ekonomik ve mali zararý azaltmak için ülkeler birbiri ardýna önlem paketleri açýklamaktadýrlar.

COVID-19 acil durumu, dünyadaki birçok insanýn hayatýný etkilemekte olup hükümetler bu doðrultuda vatandaþlarýný, iþletmelerini ve önemli kamu hizmetlerinin saðlanmasýný desteklemek için çok yönlü adýmlar atmaktadýr. Bu doðrultuda, hükümetler temel insan ihtiyaçlarýný üreten üreticileri destekleyerek arz yönlü, yaþam ihtiyaçlarýný giderebilmesi için de insanlarý destekleyerek talep yönlü politikalar uygulamaktadýrlar. Yine uygulanan bu politikalar arasýnda, vergi idareleri tarafýndan da mükellefler üzerindeki yükümlülükleri hafifletmek, nakit akýþý problemi olan iþletmeleri ve bireyleri desteklemek için önemli tedbirler alýnmaktadýr.

Bu çalýþmada; ABD, Çin, Ýspanya, Ýtalya, Almanya gibi geliþmiþ bazý ülkelerde ve Türkiye’de alýnan ekonomik ve mali içerikli paketlerde yer alan önemli düzenlemeler açýklanmaya çalýþýlacaktýr. Bu doðrultuda, ilk önce koronavirüs nedeniyle Türkiye’de alýnan ekonomik ve mali tedbirlerden önemli olanlar, daha sonra koronavirüsten en çok etkilenen bazý geliþmiþ ülkelerde alýnan ekonomik ve mali tedbirler anlatýlacak ve ardýndan da deðerlendirme yapýlarak çalýþma sonuçlandýrýlacaktýr.

1- TÜRKÝYE’DE ALINAN EKONOMÝK ve MALÝ TEDBÝRLER

Türkiye’de ilk koronavirüs vakasý 11 Mart 2020 tarihinde görülmüþ olup[2], 25 Nisan 2020 itibariyle Türkiye’de, 107.773 COVID-19 vakasý ve 2.706 ölüm gerçekleþmiþtir.[3] Yaþanan koronavirüs salgýný nedeniyle hükümet; sosyal uzaklaþma, okul, maðaza ve eðlence mekânlarýnýn kapatýlmasý, riskli ülkelerden gelen ziyaretçiler için seyahat yasaklarý ve bu ülkelerden dönen vatandaþlar için karantina, 65 yaþ ve üstü ve 20 yaþ altý ile kronik rahatsýzlýðý olanlar için sokaða çýkma kýsýtlamasý, hafta sonu büyükþehirlerde sokaða çýkma kýsýtlamasý dâhil olmak üzere bir dizi hukuki, idari ve siyasi önlemler almýþtýr.

Türkiye’de hükümet, koronavirüs salgýný dolayýsýyla alýnan önlemlerin neden olacaðý olumsuzluklarý bertaraf etmek için, ilk önce 18 Mart 2020’de 100 milyar TL’lik “Ekonomik Ýstikrar Kalkaný” adýyla bir ekonomi paketi açýkladý. Bu doðrultuda, Ekonomik Ýstikrar Kalkaný adý verilen söz konusu pakette ana hatlarý ile aþaðýdaki tedbirler alýnmýþtýr:[4]^{, [5]}

1. Perakende, AVM, demir-çelik, otomotiv, lojistik, ulaþým, sinema, tiyatro, konaklama, yiyecek-içecek, tekstil-konfeksiyon, etkinlik-organizasyon gibi sektörler için Muhtasar ve KDV ile SGK primlerinin Nisan, Mayýs ve Haziran dönemleri ödemelerinin 6’þar ay ertelenmesi,
2. Konaklama vergisinin ertelenmesi,
3. Otel kiralamalarýna iliþkin irtifak hakký bedelleri ve hasýlat payý ödemelerinin Nisan, Mayýs ve Haziran aylarý için 6 ay süreyle ertelenmesi,
4. Ýç havayolu taþýmacýlýðýnda 3 ay süreyle KDV oranýnýn yüzde 18’den yüzde 1’e indirilmesi,
5. Nakit akýþý bozulan firmalarýn bankalara olan kredi anapara ve faiz ödemelerinin asgari 3 ay ötelenmesi ve gerektiðinde bunlara ilave finansman desteðinin saðlanmasý,
6. Ýhracatçýya stok finansmaný desteðinin verilmesi,
7. Ýþlerinin olumsuz etkilendiðini beyan ederek talepte bulunan esnaf ve sanatkârlarýn Halkbank’a olan kredi borçlarýnýn Nisan, Mayýs ve Haziran anapara ve faiz ödemelerinin 3 ay süreyle ve faizsiz olarak ertelenmesi,
8. Kredi Garanti Fonu limitinin 25 milyar liradan 50 milyar liraya çýkartýlmasý, kredilerde önceliðin geliþmelerden olumsuz etkilendiði için likidite ihtiyacý oluþan ve teminat açýðý bulunan firmalar ile KOBÝ’lere verilmesi,
9. Vatandaþlar için sosyal amaçlý kredi paketlerinin devreye alýnmasý,
10. 500 bin liranýn altýndaki konutlarda kredilendirilebilir miktarýn yüzde 80’den yüzde 90’a çýkartýlmasý ve asgari peþinatýn yüzde 10’a düþürülmesi,
11. Koronavirüs etkisiyle Nisan, Mayýs ve Haziran aylarýnda temerrüde düþen firmalarýn kredi siciline mücbir sebep notunun düþülmesinin saðlanmasý,
12. Asgari ücret desteðinin devam ettirilmesi,
13. Mevzuattaki esnek ve uzaktan çalýþma modellerinin daha etkin hâle getirilmesinin temin edilmesi,
14. Kýsa çalýþma ödeneðinin devreye alýnmasý,
15. En düþük emekli maaþýnýn 1.500 liraya yükseltilmesi,
16. Emeklilerin bayram ikramiyesinin Nisan ayý baþýna erken döneme çekilmesi,
17. Ýhtiyaç sahibi ailelere yapýlacak nakdi yardýmlar için ilave 2 milyar liralýk kaynak ayrýlmasý,
18. Ýstihdamdaki sürekliliði temin etmek amacýyla 2 aylýk telafi çalýþma süresinin 4 aya çýkarýlmasý,
19. Tek baþýna yaþayan 80 yaþ üstü yaþlýlar için evde saðlýk hizmetlerinden oluþan periyodik takip programýnýn devreye alýnmasý.

Ekonomik Ýstikrar Kalkaný paketi dýþýnda çeþitli kurum ve kuruluþlarca da birçok destek, yardým ve önlem paketleri devreye alýnmýþtýr. Bu doðrultuda, Hazine ve Maliye Bakanlýðý da mükelleflerin koronavirüsten olumsuz etkilenmemesi için bazý tedbirler almýþtýr. Bu noktada, Hazine ve Maliye Bakanlýðý koronavirüs ile mücadele kapsamýnda ana baþlýklarý ile aþaðýdaki vergisel tedbirleri almýþtýr:[6]^{, [7]}

• 2019 yýlý gelir vergisi beyannamesi verme ve ödeme süresinde erteleme,
• Þubat dönemi KDV beyannamesi verme ve ödeme süresinde erteleme,
• Þubat dönemi Ba-Bs bildirimlerinin verilme süresinde erteleme,
• Mart ayýnda oluþturulmasý gereken e-defter ve e-defter beratlarýnýn süresinde erteleme,
• Vergi dairelerine teslim edilmesi gereken YMM tasdik raporlarýnýn tesliminde erteleme,
• Mükellefler için mücbir sebep hali ilan edilmesi,
• Mücbir sebep hali ilaný nedeniyle Nisan, Mayýs ve Haziran aylarýnda verilmesi gereken muhtasar ve KDV beyannamelerinin verilme ve bu beyanlar üzerine tahakkuk edecek olan vergilerin ödenme sürelerinde erteleme,
• Mücbir sebep hali ilaný nedeniyle Nisan, Mayýs ve Haziran aylarýnda verilmesi gereken Ba-Bs bildirimlerinin verilme süresinde erteleme,
• Mücbir sebep ilaný nedeniyle Nisan, Mayýs ve Haziran aylarýnda oluþturulmasý gereken e-defter ve e-defter beratlarýnýn süresinde erteleme,
• Sokaða çýkma yasaðý getirilenlerin vergisel ödevlerinde erteleme.

Diðer yandan, 7226 sayýlý Bazý Kanunlarda Deðiþiklik Yapýlmasýna Dair Kanun[8] ile de koronavirüs salgýnýnýn olasý etkilerini azaltmak veya en aza indirmek için birçok düzenleme yapýlmýþtýr. Bu kapsamda, yukarýda yer verilen ekonomik ve mali tedbirler dýþýnda 7226 sayýlý Torba Kanun’da yer alan ve koronavirüs salgýný ile ilgili ekonomik tedbirler içeren düzenlemelerden önemli olanlarý aþaðýdaki gibidir:[9]^{, [10]}

• Elektrik ve doðal gaz faturalarýnýn ertelenmesi konusunda Cumhurbaþkanýna yetki verilmiþtir.
• Mart-Haziran dönemleri iþyeri kirasýnýn ödenmemesinin fesih ve tahliye nedeni olmamasý saðlanmýþtýr.
• Karþýlýksýz çeklere sicil affý getirilmiþtir.
• Yabancý para cinsinden kurulan emeklilik yatýrým fonlarýndan elde edilen irat tutarýnýn tespitinde kur farklarý dikkate alýnmayacaktýr.
• Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlýðýna Maden Kanunu kapsamýndaki mükellefler bakýmýndan mücbir sebep ilan yetkisi verilmiþtir.
• Turizm arazilerinden tahsil edilmesi gereken kira bedelleri ile turizm tesislerinin yatýrýmcýlarý ve iþletmecilerinden tahsil edilmesi gereken ecrimisillerin ödeme süreleri ertelenmiþtir.
• Dava açma, icra takibi baþlatma, þikâyet, itiraz, bildirim, ibraz ve zamanaþýmý süreleri, hak düþürücü süreler ve zorunlu idari baþvuru süreleri 30/4/2020 tarihine kadar durdurulmuþtur.

Öte taraftan Türkiye’de, Cumhurbaþkaný Erdoðan’ýn “Biz Bize Yeteriz Türkiyem” çaðrýsýyla “Milli Dayanýþma Kampanyasý” baþlatýldý ve bu doðrultuda koronavirüsten etkilenenlere yardým etmek amacýyla 25 Nisan 2020 itibariyle toplam 1.839.406.810 TL baðýþ toplandý.[11] 

2- BAZI GELÝÞMÝÞ ÜLKELERDE ALINAN EKONOMÝK ve MALÝ TEDBÝRLER

Çalýþmanýn bu bölümünde; koronavirüsün ilk ortaya çýktýðý ülke olan ve son günlerde neredeyse hiç vaka görülmeyen Çin ile koronavirüsten en çok etkilenen ülkeler olan ve dünya ekonomisinde önemli yerleri olan Ýtalya, Ýspanya, ABD ve Almanya gibi ülkelerin küresel tehdit olan COVID-19 kapsamýnda almýþ olduðu ekonomik ve mali tedbirler özet olarak açýklanacaktýr.

2.1- Çin

Yaklaþýk 1,404 milyar insan nüfusuyla Dünyanýn en fazla nüfusuna sahip ülkesi olan Çin’de,[12] Dünya Saðlýk Örgütü verilerine göre 25 Nisan 2020 itibariyle 84.338 adet teyit edilmiþ COVID-19 vakasý ve 4.642 adet ölüm gerçekleþmiþtir.[13] Koronavirüs’ün Aralýk 2019’da ilk çýktýðý yer olan Çin, salgýndan sert bir þekilde etkilenmiþtir. Son zamanlarda ise bildirilen vaka sayýsý bulunmamakta veya çok az sayýda yerel enfeksiyon görülmektedir.[14] 

Komünist rejimle ve tek parti tarafýndan yönetilen Çin, Ocak ayýndan itibaren önlemler almaya baþladý ve Þubat ayýndan itibaren de salgýnýn yayýlma hýzýný azaltmayý baþarmýþtýr. Çin hükümeti, salgýnýn yayýlmasýný önlemek için günlük yaþamý büyük oranda deðiþmeye çalýþmýþtýr. Bu doðrultuda;[15]

• Virüsün ortaya çýktýðý ilk yer olan Hubei eyaletinde yaklaþýk 60 milyon kiþi karantinaya alýndý.
• Ýþ yerleri, okullar, ibadethaneler, toplu taþýma sistemleri ve çok sayýda kurum kapatýldý.
• Toplu etkinlikler iptal edildi.
• Vuhan kentinde stadyumlar kitlesel karantina merkezlerine dönüþtürüldü ve hýzlýca çok sayýda hastane inþa edildi.
• Her evden belirli sayýda insanýn yalnýzca hayati ihtiyaçlarýný satýn almasý için dýþarý çýkmasýna izin verildi.
• Baþkent Pekin’e dýþardan gelenler bir süre karantina altýnda tutulmaya baþlandý.
• Þinhua ajansý, Çin’in karantina önlemlerini ihlal edenlerin üç ila yedi yýl arasýnda hapisle cezalandýrýlacaðýný bildirdi.

Ayrýca Çin hükümeti; Ulusal Yeni Ay Yýlý tatilinin 1 haftalýk uzatýlmasý, virüsün ilk çýktýðý yer olan Hubei eyaletinin kilitlenmesi, ulusal düzeyde büyük ölçekli hareket kýsýtlamalarýnýn yapýlmasý, sosyal mesafe ve göçmenlerin geri dönüþü için 14 günlük karantina döneminin uygulanmasý gibi sýký önlemler de almýþtýr.[16]

Çin’de yaklaþýk 1,3 Trilyon Renminbi[17] miktarýnda (veya GSYÝH’nýn yüzde 1,2’si civarýnda) mali önlem paketi onaylanmýþ olup, söz konusu paketin uygulanmasýna devam edilmektedir. Ülkede alýnan en önemli ekonomik tedbirler ise þunlardan oluþmaktadýr:[18]

1. Salgýn önleme ve kontrolü için harcamalarýn arttýrýlmasý,
2. Týbbi donaným üretimi,
3. Ýþsizlik sigortasýnýn hýzlý bir þekilde ödenmesi,
4. Vergi indirimleri ve feragat edilen sosyal güvenlik katký paylarý.

Ayrýca, Çin’deki mali geniþlemenin, yüksek altyapý yatýrýmý ve ulusal halk saðlýðý acil durum yönetim sisteminin iyileþtirilmesi de dâhil olmak üzere önceden duyurulmuþ ek önlemlerin ve otomatik dengeleyicilerin etkisi nedeniyle daha yüksek olmasý beklenmektedir. Bunun yaný sýra düzenleyici kurumlar, sermaye ve likidite rezervlerini hane halklarýna ve iþletmelere destek saðlamak ve borç vermek için kullanan bankacýlýk kuruluþlarýna verdiklerini de belirtmiþlerdir.[19]

Ayrýca Çin Merkez Bankasý (PBC), salgýnýn neden olduðu durgunluðu önlemek için para politikasý desteði saðlayarak, finansal istikrarý korumak için adýmlar atmýþtýr. Bu doðrultuda Çin Merkez Bankasýnýn temel önlemleri arasýnda þunlar yer almaktadýr:[20]

1. 3 Trilyon Renminbi bankacýlýk sistemine likidite enjeksiyonu,
2. 1,8 trilyon Renminbi týbbi malzeme üreticilerinin ve günlük ihtiyaçlara cevap veren iþletmelerin ve tarým sektörünün düþük faiz oranlarýyla desteklenmesi,
3. 1 yýllýk orta vadeli borç verme tesis oranýnýn 10 baz puan artýrýlmasý,
4. Bankalarýn mikro ve küçük iþletmelere verdiði kredi ödemelerinin uzatýlmasý.

Çin hükümeti ayrýca, salgýndan etkilenen hane halklarýna, þirketlere ve geri ödeme zorluðu çeken bölgelere mali rahatlama saðlamak için ve mali koþullarda sýkýþmayý önlemek bazý adýmlarda atmýþtýr. Bu nokta hükümet aþaðýdaki adýmlarý atmýþtýr:[21]

1. KOBÝ’ler ve hane halklarý için kredi ödemelerinin ertelenmesi ve diðer kredi destek tedbirlerinin alýnmasý,
2. KOBÝ kredilerini finanse etmek için finansal kuruluþlar tarafýndan tahvil ihracýnýn desteklenmesi,
3. Kredi garantileri için mali desteklerin artýrýlmasý,
4. Yerel yönetimler tarafýndan konut politikalarýnýn hafifletilmesi.

2.2- Ýtalya

COVID-19 salgýnýnda Avrupa ülkelerine nazaran salgýnýn en hýzlý yayýlým gösterdiði ülke konumunda olan Ýtalya’da, 25 Nisan 2020 itibariyle yaklaþýk 192.994 kiþi virüse yakalanmýþ ve 25.969 kiþi ise hayatýný kaybetmiþtir. Bu noktada Ýtalya, 25 Nisan 2020 itibariyle ABD’den sonra koronavirüs salgýný dolayýsýyla en çok insanýn yaþamýný yitirdiði ülke konumundadýr.[22]

Ýtalya hükümeti, virüsün yayýlmasý ve virüsün ekonomi üzerinde oluþturacaðý olumsuzluklarý önlemek amacýyla, diðer Avrupa ülkelerine nazaran daha sert önlemler alarak kararlý bir þekilde hareket etmektedir. Bu önlemlerin bazýlarý; Mart ayý baþýnda ülke çapýnda 4 haftalýk bir sokaða çýkma yasaðý uygulamasý, seyahat kýsýtlamasý, halka açýk toplantýlarýn yasaklanmasý, tüm okullar ile üniversitelerin kapatýlmasý, süpermarket, marketler, eczaneler, bankalar, toplu taþýma ve temel kamu hizmetleri hariç olmak üzere ülke çapýnda zorunlu olmayan faaliyetlerin yasaklanmasýdýr. Ayrýca Ýtalya’da; iþ, saðlýk, gýda gibi temel ihtiyaçlar gerekçesiyle evden çýkanlarýn, polis kontrolüyle karþýlaþmalarý halinde bu durumlarýný yazýlý olarak belgelendirmeleri gerekmekte olup; gerekçesiz olarak ya da temel ihtiyaç sayýlmayan nedenlerle dýþarýda yakalanan kiþilere cezalar kesilmektedir.[23]

Ýtalya hükümeti, koronavirüsle mücadele kapsamýnda ekonomik anlamda 25 Milyar Euro miktarýnda (GSYÝH’nýn yüzde 1,4’ü civarýnda) acil durum paketini kabul etmiþtir. Kabul edilen acil durum paketinde aþaðýda belirtilen önlemler alýnmýþtýr:[24]

1. Ýtalyan saðlýk sistemini ve sivil korumayý güçlendirmek için fon (3,2 Milyar Euro),
2. Ýþten çýkarýlan iþçilerin ve serbest meslek sahiplerinin iþlerini korumak ve gelirlerini desteklemek için fon (10,3 Milyar Euro),
3. Vergi ertelemeleri ve en çok etkilenen belediyelerde elektrik faturasý ödemelerinin ertelenmesi de dâhil olmak üzere iþletmeleri desteklemek için fon (6,4 Milyar Euro),
4. Yaklaþýk 350 Milyar Euro (GSYÝH’nýn yaklaþýk yüzde 20’si) likidite elde etme amacýna ulaþmak için iþletmeler ve hane halklarýna kredi desteði fonu (5,1 Milyar Euro).

Ýtalyan hükümetinin acil durum paketinde kabul edilen kilit önlemler arasýnda þunlar da bulunmaktadýr:[25]

1. Ýpotek ve kredili mevduat dâhil olmak üzere bazý hane halklarý ve KOBÝ’ler için kredi geri ödemelerinini ertelenmesi,
2. KOBÝ'lere verilen krediler için devlet garantileri,
3. Ertelenmiþ vergisel faaliyetler þeklinde finansal ve finansal olmayan þirketler için teþvikler,
4. Devlet kalkýnma bankasýna (Cassa Depositi e Prestiti) 0,5 Milyar Euro’luk devlet garantisi,
5. Bankalarýn orta ve büyük ölçekli þirketleri finanse etmelerini saðlamak için borç verme ve likidite desteði.

Ýtalya Ekonomi Bakanlýðýnca (Ministero dell’Economia e delle Finanze) “COVID-19 Salgýna Ýtalya’nýn Ekonomik Yanýtý” baþlýklý açýklamada aþaðýda belirtilen önlemlerin de alýndýðý belirtilmiþtir.[26]

1. Çok sayýda vergi mükellefi için Mart ayýnda ödenmesi gereken vergi ve sosyal güvenlik ödemeleri askýya alýnmýþtýr. Bu önlem, tüm iþletmeleri ve 2 milyon avronun altýnda ciroya sahip serbest meslek sahiplerinin yaný sýra acil durumun yoðun þekilde etkilediði sektörlere ait vergi mükelleflerini (turizm, ulaþým, restoranlar, kafeler, sinema salonlarý, eðlence parklarý, fuar ve etkinlik organizasyonu) kapsamaktadýr. Vergi ödemeleri devam edeceði zaman da en fazla beþ taksit halinde ödeyebilme imkâný getirilmiþtir.
2. Cirosu 400.000 Euro’nun altýnda ve çalýþaný olmayan serbest çalýþan vergi mükelleflerine ödenen ücretler üzerinden Mart ve Nisan aylarýna iliþkin stopaj vergileri ertelenmiþtir.
3. Vergi denetimleri, saha denetimleri, icra, haciz, dava ve vergi uyum yükümlülükleri Haziran ayýna kadar askýya alýnmýþtýr.
4. Saðlýk harcamalarý için vergi indirimi getirilmiþtir. Saðlýk, iþçilerin korunmasý ve bulaþmanýn kontrol altýna alýnmasý için yapýlan tüm masraflar dâhil olmak üzere saðlýkla ilgili yapýlan masraflarýn % 50’si kadar ve mükellef baþýna 20.000 Euro’ya kadar vergi indiriminden yararlanabilme imkâný getirilmiþtir.
5. Çalýþanlar için özel ek ödeme imkâný getirilmiþtir. Ýþyerindeki çalýþma günleri ile orantýlý olarak 40.000 Euro’nun altýndaki gelirle çalýþmaya devam eden tüm çalýþanlara 100 Euro’luk bir ek ödeme yapýlmasý kararlaþtýrýlmýþtýr.
6. COVID-19 baðýþlarý için vergi indirimi imkâný getirilmiþtir. Bulaþmanýn kontrol altýna alýnmasýný desteklemek için nakdi veya ayni tüm baðýþlar þirketler için 20.000 Euro’ya kadar indirilebilecektir.
7. Ticari kiralar için vergi indirimi imkâný getirilmiþtir. Acil durum nedeniyle kapalý olan maðaza ve küçük dükkânlara Mart ayý kirasýnýn % 60’ýna eþit vergi indirimi verilecektir.

2.3- Ýspanya

25 Nisan 2020 itibariyle Ýspanya, 219.764 adet vaka sayýsý ve 22.524 insan ölümüyle COVID-19 salgýnýndan en çok etkilenen üçüncü ülke konumundadýr.[27]

Ýspanya hükümeti, 15 Mart 2020 tarihinde olaðanüstü hâl ilan etmiþ ve virüse karþý birçok tedbiri yürürlüðe koymuþtur. Bu doðrultuda; Akdeniz’deki komþusu Ýtalya’nýn akýbetine uðramak istemeyen Ýspanya hükümeti tarafýndan, parlamentodaki bazý oturumlarýn ertelenmesi, Ýtalya’ya uçuþlarýn sonlandýrýlmasý, kitlesel toplanmalarýn yasaklanmasý, temel hizmetler dýþýnda ticari, kültürel, eðlence, otel ve restoran gibi faaliyetlerin askýya alýnmasý, toplu taþýma faaliyetlerinin azaltýlmasý, bazý bölgelerde tüm okullarýn ve üniversitelerin kapatýlmasý gibi kýsýtlamalar yapýlmýþtýr.[28]

Ýspanya’da ekonomik anlamda kilit önlemler olarak nitelendirebileceðimiz önlemler ise 8,9 Milyar Euro olup (yaklaþýk GSYÝH’nýn yüzde 0,7’si kadar) aþaðýdaki þekildedir:[29]

1. Saðlýk Bakanlýðýna (1 Milyar Euro) bütçe desteði,
2. Bölgesel saðlýk hizmetleri için bölgelere transfer (2,8 Milyar Euro),
3. COVID-19 için ilaç ve aþý geliþtirme ile ilgili araþtýrmalar için ek finansman (110 Milyon Euro);
4. COVID-19 nedeniyle Geçici Ýstihdam Düzeltme Programlarý kapsamýnda geçici olarak iþten çýkarýlan iþçiler için iþsizlik ödeneði alma hakký,
5. COVID-19 enfekte çalýþanlar veya yasal tabanýn yüzde 60 ila 75’i kadar karantinaya alýnan iþçiler için Sosyal Güvenlik bütçesi tarafýndan ödenen artan hastalýk ücreti,
6. Ekonomik faaliyetin askýya alýnmasýndan etkilenen serbest çalýþanlar için bir ödenek,
7. Ek bütçe fonlarý ve bakmakla yükümlü olunan kiþilere yardým saðlanmasý için ilave bütçe esnekliði (300 Milyon Euro),
8. Okul kapanmasýndan etkilenen çocuklar için yemek finansmaný saðlayan özerk topluluklara transfer (25 Milyon Euro).

Diðer önlemler arasýnda ise Geçici Ýstihdam Düzeltme Programlarý kapsamýnda istihdamý sürdüren ve salgýndan etkilenen þirketlere sosyal katký muafiyetleri; küçük ve orta ölçekli iþletmeler için vergi ödeme ertelemeleri; turizm sektöründe kalýcý iþ sözleþmeleri ve ilgili faaliyetlerde bulunan iþçiler için Þubat-Haziran 2020 iþveren sosyal güvenlik katký paylarýndan yüzde 50 muafiyet; bütçe kalemleri arasýnda transfer saðlamak için bütçe esnekliði; týbbi malzemelerin merkezileþtirilmesi ve COVID-19’a yönelik herhangi bir önlemin uygulanmasý için kamu sektörünün ihtiyaç duyduðu tüm mal ve hizmetlerin alýmý için bir acil durum yönetim sürecinin getirilmesi bulunmaktadýr.[30]

Diðer yandan Ýspanya hükümeti, firmalar ve serbest meslek sahipleri için 100 Milyar Euro’ya kadar devlet garantili kredi vermiþtir. Yine Ýspanya’nýn aldýðý önlemler arasýnda; kredi limitlerinin artýrýlmasý (10 Milyar Euro), turizm sektörü için özel bir kredi limitinin oluþturulmasý (400 Milyon Euro), düþük gelirli kiþiler için mortgage ödemeleri üzerine bir aylýk moratoryum, Sanayi, Ticaret ve Turizm Bakanlýðý tarafýndan iþletmelere verilen kredilerin ertelenmesi, vergi ödemelerinin ertelenmesi ve en az 17 Nisan’a kadar borsada Ýspanyol hisselerinin satýþlarýnýn yasaklanmasý da yer almaktadýr.[31]

2.4- Amerika Birleþik Devletleri (ABD)

25 Nisan 2020 itibariyle, 50 eyalette 899.281 vakanýn görüldüðü ve 46.204 Amerikalýnýn hayatýný kaybettiði ABD, COVID-19’un hýzlý bir þekilde yayýlmasýyla karþý karþýya kalmýþtýr.[32] Bu noktada ABD, 25 Nisan 2020 itibariyle koronavirüs salgýný dolayýsýyla en çok insanýn yaþamýný yitirdiði ülke konumundadýr.

Bu noktada virüsün yayýlmasýný engellemek amacýyla ABD; seyahat kýsýtlamalarý, sosyal mesafe, olaðanüstü hâl bildirimi, okullarýn, barlarýn ve restoranlarýn kapatýlmasý ve artýrýlmýþ testler gibi bir dizi önlem uygulamaya koymuþtur.[33]

Bu kapsamda Uluslararasý Para Fonu (International Monetary Fund-IMF) verilerine göre ABD, ilk olarak 2,3 Trilyon Dolarlýk (GSYÝH’nýn yaklaþýk yüzde 11’ine tekabül eden) Coronavirüs Yardýmý ve Ekonomi Güvenliði Yasasýný çýkarmýþtýr. Bu Kanunda yer alan önlemler þunlardýr:[34]

1. Bireylere bir defalýk vergi iadesi saðlamak için 250 Milyar Dolar,
2. Ýþsizlik yardýmlarýný artýrmak için 250 Milyar Dolar,
3. En savunmasýz kiþilere gýda güvenliði aðý saðlamak için 24 Milyar Dolar,
4. Kredi ve teminat vererek ve Federal Rezerv 3 Programýný destekleyerek kurumsal iflasýn önlenmesi için 510 Milyar Dolar,
5. Küçük iþletme idaresi kredisi ve iþçiyi elinde tutan küçük iþletmelere yardýmcý olacak garantiler için 359 Milyar Dolar,
6. Hastaneler için 100 Milyar Dolar,
7. Eyalet ve yerel yönetimlere transfer 150 Milyar Dolar.

ABD ayrýca; 8,3 Milyar Dolarlýk Coronavirüs Hazýrlýk ve Ek Müdahale Tahsisler Yasasý ile 104 Milyar Dolarlýk Aileler Ýlk Coronavirüs Müdahale Yasasýný da çýkarmýþ ve bu yasalarla da saðlýk hizmetleri, hastalýk izni, küçük iþletme kredileri ve uluslararasý yardým için destek vermiþtir.[35]

Diðer yandan; indirimli pencere kredilerinin maliyetinin düþürülmesi, büyük merkez bankalarý ile takas hatlarýnýn mevcut maliyetinin düþürülmesi, döviz operasyonlarýnýn vadesinin uzatýlmasý ve ABD dolarý takas hatlarýnýn geniþletilmesi gibi para politikasý destekleri de saðlanmýþtýr.[36]

Bunlara ek olarak, ABD iç gelir idaresi (Internal Revenue Service-IRS),  vergi ödemelerinin 15 Haziran tarihine çekilmesi, küçük ve orta ölçekli iþletmelerin koronavirüs ile ilgili iþçilere izin verme maliyetini hýzlý bir þekilde telafi edebilmek için vergi indirimi uygulamasý, karantina nedeniyle çalýþamayanlarýn vergi yükümlülüðünün kaldýrýlmasý, mükelleflerin stopaj sorumluluklarýnýn ertelenmesi gibi önlemler almýþtýr.[37]

Yine düzenleyici kurumlar, sermaye ve likidite tamponlarýný hane halklarýna ve iþletmelere destek saðlamak için (borç vermek için) kullanan bankacýlýk kuruluþlarýna kullandýracaklarýný belirtmiþlerdir. Ülkenin konut finansmaný sisteminde önemli bir rol oynayan Fannie Mae/Freddie Mac ise 60 gün haciz uygulamasýný askýya alma ve COVID-19’dan etkilenenler için ipotek ödemelerini 12 aya kadar askýya alma planýný belirtmiþtir.[38]

2.5- Almanya

Almanya, 25 Nisan 2020 itibariyle Avrupa ülkeleri arasýnda Ýtalya ve Ýspanya’dan sonra kayýt altýna alýnan en çok üçüncü COVID-19 vakasýna sahip ülke konumundadýr. Bu noktada, Dünya Saðlýk Örgütü verilerine göre Almanya’da, toplam vaka sayýsý 152.438 olup bu zamana kadar 5.500 insan koronavirüsten dolayý hayatýný kaybetmiþtir.[39]

Alman hükümeti, koronavirüsün yayýlýmýný önlemek için ilk olarak seyahat kýsýtlamalarý, 2 kiþiden fazla kiþinin toplanmasýnýn yasaklanmasý, okullarýn, zorunlu olmayan iþletmelerin kapatýlmasý, insanlarýn arabalarýyla gelip inmeden test yaptýrabilecekleri laboratuvarlarýn kurulmasý, halka açýk toplantýlarýn yasaklanmasý gibi bir dizi önlemler almýþtýr.[40]

IMF verilerine göre Alman federal hükümeti, COVID-19 salgýný nedeni ile ekonomide oluþacak olumsuzluklara karþý toplam 156 Milyar Euro tutarýnda (GSYÝH’nýn yaklaþýk yüzde 4,5’i) temel harcamalar ve vergilerle ilgili olarak önlem almýþ olup bu önlemler þunlarý içermektedir:[41]

1. Saðlýk ekipmaný, hastane kapasitesi ve aþý ar-ge harcamalarý,
2. Serbest meslek sahipleri için temel gelir desteði, iþçi gelirlerini korumak için yapýlacak harcamalar,
3. Düþük gelirli ebeveynler için geniþletilmiþ çocuk bakým yardýmlarý,
4. Küçük iþletme sahiplerine ve COVID-19’dan ciddi þekilde etkilenen serbest meslek sahiplerine vergi ertelemeleri,
5. Küçük iþletme sahiplerine ve COVID-19’dan ciddi þekilde etkilenen serbest meslek sahiplerine 50 Milyar Euro hibe,
6. Yeni oluþturulan ekonomik istikrar fonu ve kamu kalkýnma bankasý aracýlýðýyla, farklý büyüklükteki firmalar için hacmi ve kamu kredi garantilerine eriþiminin en az 822 Milyar Euro’ya (yaklaþýk GSYÝH’nýn yüzde 24’ü kadar) yükseltilmesi.

Belirtilen ekonomik tedbirlere ek olarak, likiditelerini güçlendirmek için þirket büyüklüklerine bakýlmaksýzýn, her þirkete Alman Federal Maliye Bakanlýðý (Bundesministerium der Finanzen) tarafýndan vergi ile ilgili yardým imkâný da sunulmaktadýr. Bu doðrultuda; koronavirüs salgýnýndan doðrudan etkilenen iþletmeler için 2020’nin sonuna kadar aþaðýdaki vergi düzenlemeleri yapýlmýþtýr:[42]

• Vergi Ödeme Ertelemeleri: Ýþletmeler 2020’de ödenmesi gereken vergileri ödeyemezse, bu ödemelerin geçici, faizsiz ertelemelerine baþvurabilirler. Ýþletmeler, 31 Aralýk 2020 tarihine kadar ilgili vergi dairelerine baþvuruda bulunabilirler. Ertelemelerin onaylanmasý katý koþullara tabi olmayacaktýr. Ýþletmelerin doðrudan etkilendiklerini açýklamalarý gerekecek, ancak ekonomik zarar miktarýný ayrýntýlý olarak belgelemek zorunda kalmayacaklar. Bu doðrultuda vergi ödemelerinin zamaný ertelenecektir. Bu tedbir gelir vergisi, kurumlar vergisi ve KDV için geçerlidir.
• Ýcra Tedbirlerinin Askýya Alýnmasý: Vadesi geçmiþ vergilerin ödenmesine iliþkin tedbirler 2020’nin sonuna kadar feragat edilecektir. Bu süre zarfýnda kanuna aykýrý olan geç ödeme cezalarýndan da feragat edilecektir. Bu gelir vergisi, kurumlar vergisi ve KDV için geçerlidir.
• Dezenfektan Üretiminin Kolaylaþtýrýlmasý: Koronavirüs salgýnýnýn baþlamasýndan bu yana dezenfektanlara olan talep çarpýcý bir þekilde artýðý için  Federal Maliye Bakanlýðý, eczanelerin dezenfektan üretmek amacýyla vergiden muaf olarak kullanmalarýna izin veren bir önlem kabul etti.

SONUÇ

Koronavirüs küresel salgýnýnýn yol açtýðý hastalýk ile mücadele kapsamýnda, ülkeler saðlýk ve ekonomik sistemlerinin çökmemesi için sýký tedbirler uygulamaktadýrlar. Bu noktada, ülkeler olaðanüstü bir dönemden geçtiði için, olaðanüstü önlemler almaktadýrlar. Çünkü olaðanüstü dönemler olaðanüstü tedbirleri gerektirir.

Ülkelerin almýþ olduðu çeþitli sýký önlemler kapsamýnda, baþta hizmet sektörü olmak üzere taþýmacýlýk, turizm, konaklama, kafe-restoran gibi birçok sektör çok zor bir dönemden geçmektedir. Yine, serbest olarak çalýþanlar ve diðer iþyeri sahipleri de salgýnýn yarattýðý ekonomik tahribattan etkilenenler arasýndadýr. Bu noktada, dünyada üretici yönünden arzýn tüketici yönünden de talebin darbe yemesi, ülkelerin ekonomilerinin çok zor bir döneme girdiðini göstermektedir. Bu doðrultuda, ülkeler koronavirüs krizini atlatsalar bile bu seferde ekonomik kriz ile mücadele edecekler gibi görünmektedir.

Dünyada koronavirüs vakalarýnýn sayýsý gittikçe artmakta, bu durumda saðlýk üzerinde büyük olumsuz etkilere neden olmaktadýr. Virüsün yayýlmasýyla mücadele etmek için ülkeler, insanlarýn ve mallarýn dolaþýmýný kýsýtlamak için benzeri görülmemiþ önlemler almakta ve bu nedenle ekonomilerinin büyük bir kýsmýný kapatmaktadýrlar. Sonuç olarak, birçok ülkede ekonomik faaliyet keskin bir þekilde düþmekte ve artan küresel belirsizlik güvensizliði daha da artýrmaktadýr.

OECD’nin Mart 2020’de yayýmlanan Ara Dönem Ekonomik Görünüm Raporu’nda[43], COVID-19 virüsünün finansal krizlerden bu yana küresel ekonomi için en ciddi tehdidi oluþturduðu belirtilmektedir. Çin’den diðer ülkelere yayýlan COVID-19, insanlarýn saðlýðýný tehdit etmekte ve ülkelerin ekonomisinde ciddi bozulmalara neden olmaktadýr. Bu durum, saðlýk konusundaki kaygýlarý artýrmanýn yaný sýra insan, mal ve hizmetlerin hareketinde daha geniþ kýsýtlamalar, tüketici güveninde düþüþ ve üretim yavaþlamasý risklerini de beraberinde getirmektedir. OECD’nin bahsedilen söz konusu raporuna göre en iyi durum senaryosunda bile, küresel üretim-tüketim zincirindeki bozulmanýn etkisiyle 2020 yýlýnýn ilk yarýsýnda büyümede ciddi bir yavaþlama beklenildiði belirtilmektedir. Bu doðrultuda OECD, hükümetleri koronavirüsün yayýlmasýný önlemek, insanlarý ve iþ dünyasýný virüsün etkilerinden korumak ve ekonomide talebi artýrmak için acilen harekete geçmeye çaðýrmaktadýr.[44]

Dünyada hükümetler; bir yandan saðlýk acil durumuna müdahale etmekte, bir yandan da ekonomik öncelik olarak hane halklarýna gelir desteði saðlamakta ve yine iþletmeler için nakit akýþýný iyileþtirmek için çabalamaktadýrlar. Bu noktada ülkelerin, koronavirüs küresel krizi boyunca (hem saðlýk krizi hem de ekonomik kriz yönünden) üretim ve daðýtým kapasitelerini iyi ayarlamasý ve saðlam tutmasý gerekmektedir. Bu doðrultuda hükümetlerin amaçlarý, insanlarýn ve iþletmelerin saðlýk krizi bitene kadar baþlarýný suyun üstünde tutabilmelerini saðlamak ve böylece koronavirüs salgýnýnýn en kötüsü geçtikten sonra ekonominin toparlanmasýný saðlamak olacaktýr.

Ülkelerin koronavirüs salgýný dolayýsýyla almýþ olduðu ekonomik ve mali tedbirlere bakýldýðýnda; ülkelerin, hem maliye politikasý araçlarý ile hem de para politikasý araçlarý ile virüsün ekonomi üzerindeki olumsuz etkilerini kýrmaya çalýþtýklarý görülmektedir.

Diðer yandan OECD, küresel kriz doðrultusunda alýnabilecek vergisel tedbirler üzerinde ve uzun vadeli projeler kapsamýnda çalýþmaya devam etmektedir. Bu noktada; koronavirüs dolayýsýyla hükümetlere acil ve öncelikli öneri olarak, ilk önce vergilerin ve sosyal güvenlik ödemelerinin ertelenmesini önermektedir. Daha sonra saðlýk ve diðer acil durumlarla ilgili sektörlerde çalýþanlara vergi imtiyazýnýn saðlanmasýný, mükelleflerin vergi iadelerinin daha hýzlý yapýlmasýný, ithal edilen ürünlerdeki özellikle gýda, ilaç gibi ürünlerdeki KDV, gümrük, vb. vergi ödemelerinin ertelenmesini önermektedir.

Ülkeler ekonomik, mali ve vergisel desteklerle koronavirüs salgýnýnýn insanlarýn hayatlarýna vereceði zararý en aza indirmeye çalýþmaktadýrlar. Bu doðrultuda, virüsten en çok etkilenen ülkelerden en az etkilenen ülkelere kadar birçok ülke parasal ve mali destek paketlerini açýkladýlar. Türkiye ise koronavirüs salgýnýna karþý, 11 Mart 2020 tarihinden itibaren özellikle Saðlýk Bakanlýðý koordinasyonunda, saðduyulu bir politika ve strateji izlemiþtir. Bunun sonucunda, virüsün yayýlmasýný önlemek ve kontrol etmek için yerinde adýmlar atýlmýþtýr. Diðer yandan Türkiye’de, koronavirüsün piyasadaki olumsuz etkisini azaltmak amacýyla alýnan ekonomik önlem paketinin ise diðer ülkelerle benzer olduðu, ancak diðer ülkelere göre daha kapsamlý bir paket olduðu düþünülmektedir.

Öte taraftan; ülkeler tarafýndan alýnan tüm önlemler (saðlýk, ekonomik, parasal, mali, vergisel, vb.) ve görünen sonuçlar, dünya ekonomisinin ciddi bir gerilemeyle karþý karþýya olduðunu ve koronavirüse karþý 2020 yýlýnýn sonuna kadar bir çözüm bulunamamasý halinde söz konusu gerilemenin büyüyerek küresel krize (depresyona) dönüþebileceðini yansýtmaktadýr.[45]

Özetlemek gerekirse, günümüzde yaþanan koronavirüs salgýný ve olumsuz etkisi sonucu oluþan ekonomik sýkýntý süreci, devletin gerek saðlýk alanýnda gerekse de ekonomik ve sosyal alanda ne kadar önemli bir faktör olduðunu bir kez daha gözler önüne sermiþtir.