GÝRÝÞ

Günümüz Türk vergi sistemini irdelemeye geçmeden önce, Osmanlý ve Cumhuriyet Dönemi vergi sistemi hakkýnda kýsaca bilgi verilmesinin faydalý olacaðý düþünülmektedir. Osmanlý Ýmparatorluðu’ nun iktisadi yapýsýný inceleyen Türk ve yabancý yazarlarýn deðerlendirmeleri dikkate alýndýðýnda, Osmanlý Ýmparatorluðu’ nun dönemin þartlarýna göre adil ve etkili bir vergileme sistemi oluþturduðu görülecektir.

Osmanlý vergi sistemini mahkeme kararlarý (kadýlarýn verdiði kararlar) üzerinden araþtýran bir çalýþmada þu ifadelere yer verilmektedir. “Genel itibariyle padiþahýn ve mahkemelerin vergide adalet prensibini dikkate aldýklarý görülmektedir. Ödeme gücünün üzerinde bir vergilemeye izin verilmemekte ve mevcut uygulamalara son verilmektedir. Diðer yandan Osmanlý Ýmparatorluðu’nun hüküm sürdüðü dönemin ve coðrafyanýn tamamýnda, verginin ödeme gücünü referans aldýðýný ileri sürmek yanlýþ olacaktýr. Bunun nedeni ise vergilemenin yoðun olarak mültezimler eliyle gerçekleþtirilmesi ve Ýstanbul’dan uzaklaþýldýkça, adalet dýþý uygulamalarýn yaygýnlaþmasýdýr.”[1]

Osmanlý Ýmparatorluðu’nda 17’nci yüzyýl baþlarýndan itibaren görülen siyasi ve ekonomik buhran, Ýmparatorluðun vergi sistemini de etkilemiþtir. Vergi gelirlerinin düþmesi, toplam vergi gelirlerinin kamu harcamalarýný karþýlayamamasý sorununa yol açmýþtýr.  Cumhuriyet döneminde de vergileme kapasitesi etkin kullanýlamamýþ ve bu sorun kronikleþmiþtir. “1923-1929 yýllarý arasýnda vergi yükü %9,8 iken planlý döneme kadar istikrarlý ama yavaþ bir artýþ göstermiþ, planlý dönem içinde hýzla artarak 1979 yýlýnda %18,4’e yükselmiþtir. Ancak ulaþýlan bu oran bile ekonominin potansiyel vergi kapasitesi ve toplumun vergi gayretinin çok altýndadýr. Kamu harcamalarýnýn artýþ hýzý vergi gelirlerinin artýþ hýzýndan daha yüksek olduðundan, vergilerin kamu harcamalarýný karþýlama oraný % 70’lerde kalmýþtýr.”[2]  Bu oran 2018 yýlýnda % 74,8[3] olarak gerçekleþmiþtir.

1. TÜRKÝYE’DE VERGÝ YÜKÜ ve VERGÝNÝN TAHSÝLAT MALÝYETÝ

“Bir ülkede belirli bir zamanda uygulanan vergi, resim, harç ve benzeri mali mükellefiyetlerin toplamýndan oluþan organik dokuya vergi sistemi denilmektedir.”[4] Ülkemiz vergi sistemi irdelenmeden önce, bu hususta bazý sayýsal verilere yer verilmesi yararlý olacaktýr.

Tablo-1: 2018 yýlýnda Bazý OECD[5] Ülkelerinde Vergi Yükü (Sosyal Güvenlik Primleri Dahil)

 

Ülke	Vergi Yükü (Toplam Vergi Yükü/Gayri Safi Yurt Ýçi Hasýla)-%
Türkiye	24,4
OECD Ortalamasý	34,3
Meksika	16,1
Amerika Birleþik Devletleri	24,3
Japonya	31,4
Almanya	38,2
Fransa	46,1

Kaynak: OECD Resmi Ýnternet Sitesindeki Verilerden Hareketle Derlenmiþtir. Eriþim Adresi (https://www.oecd.org/tax/tax-policy/tax-as-percentage-of-gdp-oecd.png.jpg)        

Tabloda yer verildiði üzere, 2018 yýlýnda en yüksek vergi yüküne sahip ülke %46,1 ile Fransa, en düþük vergi yüküne sahip ülke ise %16,1 ile Meksika’dýr. Türkiye ise %24,4’lük oran ile OECD ortalamasýnýn çok altýnda vergi yüküne sahiptir.

            Tablo-2: Genel Bütçe Vergi Gelirleri Tahsilatý ile Gelir Ýdaresi Baþkanlýðý Harcamalarýnýn Karþýlaþtýrýlmasý

YILLAR	VERGÝ GELÝRLERÝ (Bin-TL)	GELÝR ÝDARESÝ HARCAMALARI (BÝN-TL)	100 TL. VERGÝ TOPLAMAK ÝÇÝN YAPILAN HARCAMA
2009	196.313.308	1.607.396	0,82
2010	235.714.637	1.637.613	0,69
2011	284.490.017	1.935.998	0,68
2012	317.218.619	2.179.670	0,69
2013	367.517.727	2.095.646	0,57
2014	401.683.956	2.313.804	0,58
2015	465.229.389	2.471.875	0,53
2016	529.607.901	2.875.482	0,54
2017	626.082.415	3.091.677	0,49
2018	738.180.401	3.378.940	0,46

Kaynak: Gelir Ýdaresi Baþkanlýðý Resmi Ýnternet Sitesindeki Verilerden Derlenmiþtir. (https://www.gib.gov.tr/sites/default/files/fileadmin/user_upload/VI/CVI/Tablo_73.xls.htm)

                Tablodaki veriler incelendiðinde, son yýllarda internet vergi dairesi kapsamýndaki uygulamalarýn vergi tahsilatý için gerçekleþtirilen harcamalarý düþürdüðü görülecektir. Türkiye’de 2018 yýlýnda % 0,46 olarak gerçekleþen bu oran OECD üyesi diðer ülkelere kýyasla oldukça düþüktür. Örneðin Almanya, ayný yýllarda 100 birim vergi tahsil etmek için 1,4-1,5 birim arasýnda harcama yapmýþtýr. Bu durum, Türkiye’de vergi tahsilatýna artýrmak için ilave kaynak ayrýlabileceðini göstermektedir.[6]

            2- TÜRK VERGÝ SÝSTEMÝNÝN BAÞLICA SORUNLARI

            Çalýþmanýn bu kýsmýnda, vergi sistemimiz üzerinde olumsuz etkiler yaratan baþlýca 5 soruna yer verilecektir.

            2.1- Kayýt Dýþýlýk

            Kayýt dýþý ekonomi devletten gizlenen, kayda geçirilmeyen ve denetim dýþýnda kalan ekonomik faaliyetler olarak tanýmlanmaktadýr.[7] Kayýt dýþý ekonomi tüm dünyada yaygýn bir olgudur, ancak bulgular az geliþmiþ ülkelerde daha yaygýn olduðunu göstermektedir.[8] Aþaðýdaki tabloda yer alan veriler dikkate alýndýðýnda, geliþmiþ ülkelerde kayýt dýþý ekonominin GSMH[9] içindeki payýnýn düþük olduðu görülecektir.

Tablo-3: Ýnsani Geliþmiþlik Endeksi ve Kayýt Dýþý Ekonominin Gayri Safi Milli Hasýla Ýçindeki Payýnýn Karþýlaþtýrýlmasý.

ÜLKE/TOPLULUK	Kayýt Dýþý Ekonominin Gayri Safi Milli Hâsýla Ýçindeki Payý (yüzde)- 2016	Ýnsani Geliþme Endeksi Sýralamasý (188 ülke arasýnda)- 2016
Türkiye	27,80	59
Yunanistan	25,85	32
Ýsviçre	8,07	2

Kaynak: Ülkelerin Kayýt Dýþý Ekonomisine iliþkin veriler; https://data.oecd.org/-Ýnsani Geliþmiþlik Endeksine iliþkin veriler ise https://www.tr.undp.org/content/turkey/tr/home/library/human_ development/hdr2017.html S.22 ila 24’den derlenmiþtir. Eriþim Tarihi:22.12.2019

Kayýt dýþý gelirler, Vergi Usul Kanunu’ nun öngördüðü yasal belgelere ya hiç yansýmamaktadýr ya da eksik yansýmaktadýr. Bu kapsamda kayýt dýþýlýðý bir vergi dýþýlýk þeklinde tanýmlamak mümkündür. Vergi dýþý kalan iþlemler, devletin vergi gelirlerini aþýndýrmakta ve vergisini tam ödeyen mükellefler açýsýndan olumsuz sonuçlar doðurmaktadýr.

2.2- Sahte ve Muhteviyatý Ýtibariyle Yanýltýcý Belge Düzenleme ve Kullanma Çokluðu

213 sayýlý Vergi Usul Kanunu’ nun[10] (VUK)[11] ‘Kaçakçýlýk Suçlarý ve Cezalarý’ baþlýklý 359’uncu maddesi, muhteviyatý itibariyle yanýltýcý belge düzenleyenler veya bu belgeleri kullananlarýn on sekiz aydan üç yýla kadar; sahte belge düzenleyen ve kullananlarýn ise üç yýldan beþ yýla kadar hapis cezasý ile cezalandýrýlacaðýný hüküm altýna almýþtýr. Adý geçen kanun uygulamasýnda gerçek bir muamele veya duruma dayanmakla birlikte bu muamele veya durumu mahiyet veya miktar itibariyle gerçeðe aykýrý þekilde yansýtan belge muhteviyatý itibariyle yanýltýcý belge, gerçek bir muamele veya durum olmadýðý halde bunlar varmýþ gibi düzenlenen belge ise sahte belge olarak nitelendirilmektedir.

“Hukukta bir deðerin korunabilmesi, o deðerin yaptýrýma baðlanmasý ile mümkündür. Sahte belge düzenleme veya kullanma fiili, maddi ve þekli vergi ödevlerini ihlal ettiðinden vergi suçlarýnýn yanýnda vergi kabahati olarak da kabul edilmiþtir.”[12] VUK’un ‘Vergi Ziyaý Cezasý’ baþlýklý 344’üncü maddesi, 359’uncu maddede yazýlý fiillerle vergi ziyaýna sebebiyet verilmesi halinde, ziyaa uðratýlan verginin üç katý tutarýnda vergi ziyaý cezasý uygulanacaðý hüküm altýna almaktadýr. Bu yaptýrýmlara raðmen ülkemizde sahte ve muhteviyatý itibariyle yanýltýcý belge düzenleme ve kullanma fiili oldukça yaygýndýr.

Gelir Ýdaresi Baþkanlýðý[13] tarafýndan sahte fatura düzenleme fiilini iþleyen mükelleflerin risk durumlarýný sayýsal olarak ölçme yöntemi ile analiz edebilen ve “Sahte Belge Risk Analiz Programý” (SARP)[14] olarak isimlendirilen bir bilgisayar programý geliþtirilmiþtir. Program aracýlýðýyla belirlenen yüksek riskli mükellefler ilgili personel tarafýndan da deðerlendirildikten sonra incelenmek üzere Vergi Denetim Kurulu Baþkanlýðýna gönderilmektedir. Mart/2010 döneminden itibaren kullanýlmaya baþlanan programýn uygulama sonucuna göre Vergi Denetim Kurulu Baþkanlýðýna gönderilen iþ emri sayýsý 31/12/2018 tarihi itibariyle 51.050’dir.[15]

“Maliye Bakanlýðýnýn denetim ve teftiþ birimi olan Vergi Denetim Kurulu da mesaisinin büyük bölümünü konuya harcamaktadýr. Vergi Denetim Kurulunun iþ yükünün yaklaþýk %90’ý sahte belge düzenleme ve kullanma incelemelerinden oluþmaktadýr.”[16]

 Bu durum bize sahte ve muhteviyatý itibariyle yanýltýcý belge düzenleme/kullanma sorununun çözülmesi için etkin adýmlar atýlmasýnýn gerekliliðini göstermektedir. Ayrýca, sorunun çözümü halinde kayýt dýþý ekonominin diðer unsurlarýyla mücadele edecek bir denetim gücüne sahip olacaðýmýz açýktýr.

2.3- Ýncelenen Mükellef Sayýsýnýn Azlýðý

Türkiye genelinde mükelleflerin inceleme oranlarýna aþaðýdaki tabloda yer verilmiþtir.

Tablo-4: 2014 ila 2018 yýllarýnda Türkiye’de mükelleflerin inceleme oranlarý

Yýllar	Mükellef Sayýsý	Ýncelenen Mükellef Sayýsý	Ýnceleme oraný-%
2014	2.472.685	55.284	2,24
2015	2.527.084	58.676	2,32
2016	2.541.016	49.817	1,96
2017	2.636.370	44.182	1,68
2018	2.727.208	44.376	1,63

Kaynak: Vergi Denetim Kurulu Baþkanlýðý 2018 Faaliyet Raporu. https:// ms.hmb.gov.tr/uploads/2019/04/VDK-2018-Birim-Faaliyet-Raporu-1102019-002.pdf Eriþim Tarihi: 28.12.2019

Aþaðýdaki tabloda ise Almanya’da iþletme büyüklüklerine göre vergi inceleme oranlarý yer almaktadýr.

Tablo-5: 2017 Yýlý Almanya’da Ýþletme Büyüklüklerine Göre Vergi Ýnceleme Oranlarý

Ýþletme Sýnýfý	Toplam Ýþletme Sayýsý	Ýncelemeye Tabi Tutulan Ýþletme	Ýnceleme Oraný-%
Büyük	186.339	40.668	21,8
Orta	792.326	50.126	6,3
Küçük	1.191.438	39.031	3,3
En Küçük	5.646.198	59.001	1
TOPLAM	7.920.418	191.787	2,4

Kaynak: Alman Vergi Politikasý Verileri 2018. https://www.bundesfinanzministerium. de /Content/ DE/Downloads/ Broschueren_ Bestellservice/2019-02-05- datensammlung-zur-steuerpolitik-2018.pdf?__blob=publicationFile&v=8  sayfa 84. Eriþim Tarihi: 28.12.2019

Tablodaki verilerden anlaþýlacaðý üzere 2017 yýlýnda Türkiye’de 44.182 vergi mükellefi incelemeye tabi tutulurken, Almanya’da bu sayý 191.787’dir. Oransal olarak bakýldýðýnda ise Türkiye’de mükelleflerin % 1,68’i incelenmiþken, Almanya’da incelenme oraný %2,4’tür.

2.4- Tahsilat/Tahakkuk Oranlarýnýn Düþüklüðü

VUK hükümlerine göre verginin tahakkuku, tarh ve teblið eden verginin ödenecek safhaya gelmesidir. Adý geçen kanun verginin tahsilini ise kanunun öngördüðü þekilde ödenmesi þeklinde tanýmlamýþtýr. “Tahakkuk eden vergi miktarý önemli olmakla birlikte, daha da önemli olan husus, tahakkuk eden verginin ne kadarýnýn tahsil edilebildiðidir.”[17]

Aþaðýdaki tabloda 2014-2018 yýllarýnda Türkiye’de gerçekleþen vergi tahsilat/tahakkuk oranlarýna yer verilmiþtir.

Tablo-6: Türkiye’de 2014-2018 Yýllarýnda Genel Bütçe Vergi Gelirleri Tahsilat/Tahakkuk Oraný

YILLAR	ORAN-(%) (Tahsilat/Tahakkuk)
2014	85,2
2015	84,7
2016	81,2
2017	82,3
2018	81,4

Kaynak: GÝB. https://www.gib.gov.tr/sites/default/files/fileadmin/user_upload/VI/GBG/ Tablo_17.xls.htm Eriþim Tarihi: 28.12.2019

1970 yýlýndan itibaren veriler incelendiðinde, en yüksek tahsilat/tahakkuk oranýnýn 2004 yýlýnda % 93 olarak gerçekleþtiði görülmektedir.

2.5- Vergi Mevzuatýnýn Sýklýkla Deðiþmesi ve Yaþanan Karmaþa

Vergi mevzuatý dünyanýn her yerinde olduðu gibi Türkiye'de de sýk sýk deðiþmektedir. Mevzuatýn çok çeþitli olmasý ve yoruma açýk düzenlemeler vergiye uyum sürecini güçleþtirmektedir. Aþaðýdaki tabloda 1960-2017 yýllarý arasýnda 3 vergi kanununda yapýlan deðiþiklik sayýlarýna yer verilmiþtir.

Tablo-7: Gelir Vergisi, Kurumlar Vergisi ve Katma Deðer Vergisinde Yapýlan Deðiþiklikler

DEÐÝÞÝKLÝK YAPILAN KANUN	YASAL DEÐÝÞÝKLÝK SAYISI
Gelir Vergisi Kanunu	69
Kurumlar Vergisi Kanunu[18]	45
Katma Deðer Vergisi Kanunu[19]	40

Kaynak: Coþkun Can ATKAN, Ufuk GENCEL, “Serdar YAY Vergi Reformu Mu? Yoksa Vergi Deformu Mu? Türk Vergi Sisteminde Bitmek Bilmeyen Mevzuat Deðiþiklikleri ve Ortaya Çýkardýðý Tahribatlar Üzerine”. Yönetim Bilimleri Dergisi. Cilt 17, Sayý 33. .2019. s.170.

Vergi mevzuatýmýzda yaþanan diðer bir sorun ise vergi mevzuatýmýzýn karmaþýk olmasýdýr. “Vergi karmaþýklýðýnýn tanýmlanmasý ve ölçümü oldukça zordur. Bunun için birtakým göstergeler kullanýlarak vergi sisteminin basitliði hakkýnda fikir edinilmektedir. Türk vergi sisteminin basit olup olmadýðý yönünde yapýlan çalýþmalar karmaþýklýðýn söz konusu olduðunu ortaya koymaktadýr.”[20]

Vergi mevzuatýnýn karmaþýk olmasý halinde, vergilerin anlaþýlýrlýðý düþük seviyede kalacaktýr. Vergi anlaþýlýrlýðýnýn düþük olmasý ise, mükelleflerde vergi sisteminin belirsiz ve adaletsiz olduðuna dair bir algýnýn oluþmasýna yol açacaktýr.[21]

3- TESPÝT EDÝLEN HUSULARIN ÖZETÝ

3.1- Vergileme Kapasitesi Daha Etkin Kullanýlabilir

Çalýþmamýzýn 1’inci bölümünde (Tablo-1) ülkemizdeki toplam vergi yükü oranlarýna yer verilmiþtir. Veriler incelendiðinde, Türkiye’de vergi yükünün OECD ülkelerine görece düþük olduðu açýktýr. “Toplam vergi yükü açýsýndan nispeten düþük bir yüke sahip olan Türkiye’nin toplumundaki vergi yükü algýsýnýn yüksek olmasýna sebep olabilecek olan durum vergi yükünün daðýlýmýdýr.”[22] Bu noktada, vergi yükünün daha adil daðýtýldýðý bir modelde, Türk vergi siteminin vergileme kapasitesinin þimdiki duruma göre artýþ göstereceði ve bu durumun mükelleflerde vergi uyumsuzluðu yaratmayacaðý düþünülmektedir.

Çalýþmanýn ayný bölümünde, (Tablo-2) ülkemizde 100 birim vergi tahsilatý için harcanan birim tutarlara yer verilmiþtir. Tablodan görüleceði üzere, 2018 yýlýnda 100 birim vergi tahsilatý için 0,46 birim kaynak harcanmýþtýr. Diðer ülkelerle kýyaslandýðýnda bu oran çok düþüktür. Bu durum, Türkiye’de vergi tahsilatýna artýrmak için ilave kaynak ayrýlabileceðini göstermektedir.

3.2-  Vergi Sistemimizi Tehdit Eden Beþ Önemli Sorunun Özeti

• Türkiye’de kayýt dýþýlýk aslýnda bir vergi dýþýlýktýr. Vergi dýþý kalan iþlemler, devletin vergi gelirlerini aþýndýrmakta ve vergisini tam ödeyen mükellefler açýsýndan olumsuz sonuçlar doðurmaktadýr.
• Gelinen noktada, denetim birimlerinin gerçek bir muamele veya durum olmadýðý halde bunlar varmýþ gibi düzenlenen belgelerle mücadele etmekten, var olan iþlemlerini VUK’ta öngörüldüðü þekilde belgelemeyenlerle mücadele etmeye fýrsat bulamadýðý görülmektedir.
• Türkiye’de vergi incelemeleri verimli olarak yürütülememektedir. Ýncelenen mükellef sayýsý çok düþüktür.
• Türkiye’de vergi tahsilat/tahakkuk oraný beklenen seviyeden çok uzaktýr. Neredeyse her 100 birim verginin 20 birimi tahsil edilememektedir.
• Vergi mevzuatýnýn sýk sýk deðiþmesi ve yoruma açýk düzenlemeler vergiye uyum sürecini güçleþtirmektedir. Ayrýca vergi sistemimizin karmaþýk yapýsý vergiden kaçýnmaya sebep olmaktadýr.

4- ÇÖZÜM ÖNERÝLERÝ

4.1- Kayýt Dýþý Ýþlemlerle Etkin Mücadele Yapýlmalýdýr

GÝB’in üçer yýllýk periyotlarý kapsayan, Kayýt Dýþý Ekonomiyle Mücadele Strateji Eylem Planý (Eylem Planý)[23] hazýrladýðý bilinmektedir. 2019-2021 Eylem Planý 5 ana baþlýkta kayýt dýþý ekonomiyle etkin mücadeleyi amaçlamaktadýr. Bu baþlýklar;

1- Gönüllü uyum seviyesinin yükseltilmesi,

2- Denetim kapasitesinin daha etkin bir hale getirilmesi,

3- Mevzuatýn gözden geçirilerek gerekli düzenlemelerin yapýlmasý,

4- Kurumlar arasý veri paylaþýmýnýn artýrýlmasý,

5- Toplumun her kesiminde farkýndalýk yaratýlmasý,

þeklinde özetlenebilir.[24]

GÝB’in 2019-2021 Eylem Planý irdelendiðinde, seçilen yöntemlerin kayýt dýþý ekonomiyle mücadelede olumlu sonuçlar doðuracaðý kanaatindeyiz. Ancak kayýt dýþý ekonomiyle daha etkin mücadele edebilmek için þu hususlar önem arz etmektedir.

1- Kayýt dýþý ekonomiyle mücadelenin bir devlet politikasý olarak köklü ekonomik ve politik deðiþimlerle saðlanabileceði göz ardý edilmemelidir. Vergi sisteminin aksayan yönlerini düzeltmek yerine, bütüncül bir reform yapýlmasý ve sonrasýnda çok fazla deðiþiklik yapýlmamasý esas olmalýdýr.

2- Vergi reformu gerçekleþtirilirken mal hareketlerini deðil, para hareketlerini takip ve tespit ederek vergiyi doðuran olayý kavrayabilen bir uygulamaya gidilmesi önem arz etmektedir.

3- Eylül/2019 tarihi itibariyle kredi/banka kartýyla yapýlan hane halký harcamalarýnýn toplam harcamalara oraný % 41[25] olarak gerçekleþmiþtir. Bu noktada, kredi kartý ve banka kartýyla yapýlan ödemelerin özendirilmesi, kayýt dýþý ekonomiyle mücadelede önemli yararlar saðlayacaktýr.

4- GÝB’in eylem planýnda belirttiði toplumsal farkýndalýk yaratýlmasý, kayýt dýþý ekonomiyle mücadelede olmazsa olmazlardan biridir. Bu farkýndalýk, toplumun toplanan vergilerin israf edilmediðine ikna edilmesiyle daha kolay saðlanabilecektir.

5- Toplumun her bir ferdi kayýt dýþý ekonomiyle mücadeleye inandýrýlmalý ve dahil edilmelidir. Bu durum bireylere (öðrencilik döneminden itibaren) fahri görevler verilerek ve kayýt dýþýnýn yoðun olduðu sektörlerden (örneðin; kuaförlük ve ticari taksi hizmetleri vb.) temin edilecek þahsi giderlere ait belgelerin (fatura, fiþ vb.) gelir vergisi matrahýndan mahsubuna imkan verilerek saðlanabilir.

 Vergileme kapasitesinde beklenen noktaya ulaþýlabilmesi ve vergi adaletsizliðinin giderilebilmesi adýna, ülkemizde kayýt dýþý ekonominin GSMH içindeki payýnýn ilk etapta %10-20 bandýna, ardýndan da % 10 bandýnýn altýna çekilmesi hayati önem taþýmaktadýr. Alýnacak tedbirlerle 10 yýl içinde %10 oranýna ulaþýlmasý mümkündür.

4.2- Sahte ve Muhteviyatý Ýtibariyle Yanýltýcý Belge Düzenleme Fiili/Suçu Önlenmelidir

Türkiye’de vergi incelemelerinin çoðunluðunun sahte ve muhteviyatý itibariyle yanýltýcý belge[26] düzenleme/kullanma kaynaklý incelemeler olduðu bilinen bir gerçektir. Bu durum, önemli bir kaynak ve zaman israfýna neden olmaktadýr. Vergi sistemimiz açýsýndan ciddi riskler barýndýran bu durumun önlenmesi gerekmektedir. Sorunun çözümünde þu tedbirlerin etkili olacaðý kanaatindeyiz.  

1- Öncelikli olarak bataklýðý kurutmaya yönelik önlemler alýnmalý, sahte belge düzenleme amacýyla oluþturulmuþ bir organizasyon varsa, bu organizasyon ve organizasyonu yönetenler kesinlikle vergi incelemesi aþamasýnda ortaya çýkarýlmalýdýr. Bu husus, konusu sahte belge düzenleme olan incelemeleri yürüten denetim elemanlarýna ilave yetkiler verilerek saðlanabilecektir. “ABD Gelir Ýdaresi Baþkanlýðýnýn (IRS) tarihi irdelendiðinde daima etkin bir kurum olduðu tespit edilmektedir. Azýlý gangsterlerin diðer suçlarýndan deðil de vergi kaçakçýlýðýndan cezalandýrýlmalarý, toplum nezdinde IRS’ ye olan güveni ve saygýyý artýrmýþ ve sonuçta mükelleflerin gönüllü uyumunu arttýrýcý yönde bir sonuç doðurmuþtur.”[27] IRS’nin üstlendiði misyon ülkemizde Vergi Denetim Kurulunca yerine getirilebilecektir. Bu kapsamda, yapýlacak yasal düzenlemelerle SMÝYB düzenleme incelemelerinde Vergi Müfettiþlerine zorla getirme yetkisi tanýnmasýnýn  (SMÝYB düzenleme fiili yönünden incelenen gerçek kiþiler, firma ortak ve yöneticileri ile bu kapsamda tanýk olarak dinlenebilecek kiþilerin konuyla ilgili beyanlarýyla sýnýrlý olarak) SMÝYB düzenleme ile mücadeleye önemli katkýlar saðlayacaðý düþünülmektedir.

2- GÝB’in Eylem Planýna sahte belge düzenleme fiiline karþý alýnmasý gereken tedbirler dahil edilmelidir. Eylem Planýnda, risk analiz programlarýnýn etkinliðinin artýrýlmasý için gerekli aþamalara ayrýntýlý olarak yer verilmelidir.

3- SARP ve diðer risk analiz programlarý daha etkin hale getirilmeli ve SMÝYB düzenleme riski bulunan mükellefler cari dönemde incelemeye alýnmalýdýr. 

4- VUK vergi mahremiyeti hükümlerinde deðiþikliðe gidilerek GÝB bünyesinde Fatura Bilgi Merkezi (FABÝM)[28] veya benzer isimle bir portal oluþturulmalýdýr. Bu portal vasýtasýyla, mükelleflerin ve meslek mensuplarýnýn sahte belgeyle mücadele sürecinde etkin rol almasý saðlanmalýdýr. FABÝM’le amaçlanan hususlar þunlar olmalýdýr:

a-) Yargý kararýyla sahte ve muhteviyatý itibariyle yanýltýcý belge düzenleme/kullanma suçunu iþlediði sabit olanlar, bu portal üzerinden tüm vatandaþlarýn göreceði þeklide açýklanmalýdýr.

b-) Ýdarece SMÝYB düzenleme fiilini iþlediði yönünde tespitler bulunan veya SMÝYB düzenleme yönünden vergi incelemesine tabi tutulan mükelleflere ait bilgiler bu portal üzerinden meslek mensuplarýnýn göreceði þekilde açýklanmalýdýr. Ayrýca, bu durumda olanlarýn bastýrdýðý faturalarýn seri/sýra numaralarýna bu portalda yer verilmelidir. Sonuç olarak, portal üzerinden meslek mensuplarýnýn riskli faturayý tespit edebilmelerine imkan tanýnmalýdýr.

c-) Meslek mensuplarýnýn riskli fatura tespit etmesi durumunda, faturayý yasal defterlere kaydetmeden önce mükelleften faturaya iliþkin olarak; ödeme belgesi, sevk irsaliyesi, kantar fiþi vb. belgeleri istemesi ve doðruluðuna kanaat getirmeden defterlere kaydetmemesi saðlanmalýdýr. Bu hususa aykýrý iþlem tesis eden meslek mensuplarýna disiplin ve mali sorumluluk yönünden aðýr yaptýrýmlar getirilmelidir.

d-) FABÝM, diðer internet siteleri, yazýlý ve görsel medya kullanýlarak,  sahte belge kullanýlmasý durumunda, eldeki risk analiz programlarýyla bunun çok kýsa sürede tespit edileceði hususunda mükellefler bilgilendirilmelidir.

5- Vergisel anlamda her sorunun çözümünde olduðu gibi, sahte ve muhteviyatý itibariyle yanýltýcý belge düzenleme/kullanma sorununda da vergi bilincinin ve vergi denetiminde etkinliðin artýrýlmasý gerektiði unutulmamalýdýr.

Sahte ve muhteviyatý itibariyle yanýltýcý belge düzenleme/kullanma fiillerinin önlenmesi hususunda baþarýya ulaþýlmasýnda teknoloji yoðun denetim ve risk analiz programlarýnýn kullanýlmasýnýn elzem olduðu görülmektedir. Ayrýca, mükellef ve meslek mensuplarýna süreçte etkin rol verilerek mücadeleye herkesin katký sunmasý saðlanabilecektir. Bu alandaki mücadele belli bir olgunluða ulaþmadan adli ve idari yaptýrýmlarýn artýrýlmasýnýn sorunun çözümüne yardýmcý olmayacaðý kanaatindeyiz.  

4.3- Ýncelenen Mükellef Sayýsý Yeterli Seviyeye Çýkarýlmalýdýr

Kayýt dýþý ekonomiyle mücadelenin baþarýya ulaþmasý, ülkemizde vergi mükellefi sayýsýný artýracaktýr. Bu durumla eþ zamanlý olarak vergi denetimlerinin de artýrýlmasý gerekmektedir. “Yapýlan araþtýrmalara göre, vergi mükelleflerinin vergi incelemesinden geçirilme ihtimali ne kadar artarsa, gelirlerini doðru beyan etme ihtimalleri de o kadar artmaktadýr.”[29] Yine “yapýlan araþtýrmalarda, vergi denetimlerinin sonuçlarýnýn kýsa sürede ortaya çýktýðý, daha fazla vergi denetiminin daha fazla vergi uyumuna yol açtýðý (…) sonucuna varýlmýþtýr.”[30]

Ülkemizde vergi denetiminden beklenen etkinin saðlanmasýnýn þu koþullara baðlý olduðu kanaatindeyiz.

1- Vergi denetimleri kayýp kaçak oranýnýn yüksek olduðu sektörlerde düzenli olarak, (kayýp kaçak oranýna göre her yýl veya iki-üç yýlda bir þeklinde) düþük olduðu sektörlerde ise rastlantýsal olarak yapýlmalýdýr.

2- Düzenli ve rastlantýsal denetimlerde Almanya modeli örnek alýnmalýdýr. Bu model iþletme büyüklüðü arttýkça, inceleme geçiren mükellef oranýnýn da artmasýný hedeflemektedir. Almanya’da mükellefler 4 kategoride deðerlendirilmektedir. Büyük iþletme sýnýfýna dahil iþletmelerde inceleme oraný %21,8 iken en küçük iþletme kategorisinde % 1’dir.[31]

3-  Klasik vergi denetiminin yanýnda, risk analiz programlarý ile beyannamelerdeki hata ve eksiklikler incelenmelidir. Bu yöntem, belli sýklýklarla tüm vergi dairelerinde uygulanmalýdýr.

4- Vergiyi doðuran olaylarýn, doðduðu anda kavranabilmesi bakýmýndan cari yýl incelemelerine önem verilmesi gerekmektedir.

5-  Kiþi haklarýný da gözetecek þekilde, endirekt inceleme yöntemlerine baþvurulmasý, denetim birimlerine iþlevsellik kazandýracaktýr. Endirekt inceleme yöntemleri[32], kiþilere harcama ve tasarruflarýnýn kaynaðýnýn sorulmasý þeklinde yürütülen incelemelerdir.  ABD’de ‘ekonomik gerçeklik incelemeleri’ olarak adlandýrýlan bu inceleme yöntemleri benzer þekilde Ülkemizde de uygulanabilecektir.

Kayýt dýþý ekonominin GSMH içindeki payýnýn %10 olduðu bir modelde, Türkiye’de yýllýk 200.000 mükellefin vergi incelmesine tabi tutulmasý, vergi denetiminden beklenen etkinliði saðlayacaktýr.  

4.4- Vergi Tahsilatýnda Etkinlik Saðlanmalýdýr

Ülkemizde vergi tahsilat oranlarýnýn son yýllarda önemli oranda düþtüðü gözlenmektedir. Bu duruma yönelik olarak acilen tedbirler alýnmalý ve tahsilat/tahakkuk oranýnýn % 90 seviyelerinin üzerine çýkarýlmasý saðlanmalýdýr. Bu hususu saðlamaya yönelik önerilerimize aþaðýda yer verilmiþtir.

1- Süresinde ödenmeyen vergilere iliþkin olarak gecikilmeden takibat iþlemlerine baþlanýlmasýna önem verilmelidir. Tahsil dairesi iþlemlerinin teftiþi rutin olarak yapýlmalýdýr.

2- Vergi dairelerinde görevli personelin mesleki bilgi ve birikimini yükseltecek kurs, seminer vb. eðitimlere önem verilmelidir. Yapýlan araþtýrmalar “vergi dairelerinde etkinliði artýrmak için beþeri sermayeye yatýrým yapýlmasý gerektiðini bize göstermektedir.”[33]

3- Tahsilat oranýnýn bir önceki yýl oranýný veya belirlenen oraný aþmasý halinde, tahsil dairelerinde görevli personele prim verilmesini öngören bir düzenleme yapýlmalýdýr. Keza, “Gelir idaresi reformlarýnýn Brezilya ve Meksika’da baþarýlý olmasýnýn nedeni olarak, tahsilâttan idareye verilen ödüller gösterilmektedir.”[34]  Benzer bir düzenleme verginin tarhý aþamasýnda görevli personel içinde uygulanabilecektir.

4- ABD’de, üst düzey yetkililerin (adli birimlerde görevli olanlar dahil) vergi inceleme veya tahsil sürecini etkilemesi suç olarak tanýmlanmýþtýr. Yasalar bu kiþilere 5 yýla kadar hapis cezasý öngörmektedir. Benzer bir uygulama ülkemizde de hayata geçirilmelidir.

5- “Mali aflarýn artý ve eksileri ülkenin mevcut þartlarý dikkate alýnarak iyi analiz edilmeli, mükelleflere vergi bilinci aþýlanarak vergi aflarýnýn rutin bir uygulama olmadýðý belirtilmeli ve vergi aflarý politik bir araç olmaktan çýkarýlmalýdýr.”[35]

4.5- Vergi Reformuna Ýhtiyaç Vardýr

Vergilemede adaleti saðlamaktan uzak bir vergi sisteminin, mükellefleri vergi kaçýrmaya ve/veya vergiden kaçýnmaya iteceði açýktýr.  “Vergi mevzuatýnýn karmaþýk olmasý halinde, vergilerin anlaþýlýrlýðý düþük seviyede kalacaktýr. Vergi anlaþýlýrlýðýnýn düþük olmasý ise, mükelleflerde vergi sisteminin belirsiz ve adaletsiz olduðuna dair bir algýnýn oluþmasýna yol açacaktýr.”[36]

Bu nedenledir ki ülkemizde adil, basit, anlaþýlabilir ve çaðýn gereksinimlerine uygun bir vergi sisteminin inþa edilmesi elzemdir. Vergi sistemimizin yeniden inþa süreci, mevcut kanunlarýn revizyonu ve yasal boþluk bulunan alanlarda yeni kanunlarýn uygulamaya konulmasý tamamlanabilecektir.

Bu süreçte, “Türk vergi sisteminin ve ekonomisinin ihtiyaçlarý belirlenmeli, bu ihtiyaçlara göre yeni düzenlemeler için teorik çalýþmalar yapýlmalýdýr. Bu teorik çalýþmalar çerçevesinde, gerçekleþtirilmesi düþünülen deðiþikliklerin etkileri incelenmeli, beklentiler oluþturulmalýdýr. Ayrýca, yapýlacak deðiþikliklerle ilgili, halk ve iþ dünyasý geniþ ve ayrýntýlý bir þekilde bilgilendirilmelidir. Bu çalýþmalar, aceleye getirilmemelidir. Benzer çalýþmalar, 1974 Kolombiya vergi reformunda on yýl, 1986 ABD vergi reformunda beþ yýl sürmüþtür.[37]”

Ülkemizde bir vergi reformu gerçekleþtirilirken aþaðýdaki hususlara dikkat edilmesi gerektiði kanaatindeyiz.

1- Vergi reformundan beklenen temel iþlev, verginin tabana yayýlmasý ve vergi gelirlerinin artýrýlmasý olmalýdýr.

2- Vergi mevzuatýmýz, para hareketlerini takip edecek þekilde dizayn edilmeli ve endirekt denetimlere imkan saðlamalýdýr. Bu husus ülkemizde vergi dýþýlýðý önleyip mükellef sayýsýný artýracaktýr.

3- Vergi reformuyla birlikte, ülke olarak kalkýnmamýza faydasý ölçülmeyen ve toplumun en yoksul kesimini hedef almayan vergi harcamalarýndan tamamen vazgeçilmelidir.

4-  Ýngiltere’de “Vergi Basitleþtirme Ofisi” adý altýnda bir kurum oluþturulmuþtur. Bu kurumun amacý vergi mevzuatýndaki karmaþýklýðý gidermek,  sade ve herkesin anlayabileceði bir mevzuat bütünü oluþturulmasýna katký sunmaktýr. Gündeme gelecek bir vergi reformuna katký sunmasý amacýyla Hazine ve Maliye Bakanlýðý bünyesinde benzer bir kuruluþ oluþturulmasýnýn gerekli olduðu kanaatindeyiz.

5- Gerçekleþtirilecek vergi reformunda sanal para birimlerinin (bitcoin vb.) taným, takip ve denetiminin de netleþtirilmesi önem arz etmektedir. Sanal para birimlerinin yatýrým, ödeme ve vergisel boyutunun ayrý bir kanunda düzenlenmesi gerektiðini savunan görüþ “ Yasal alt yapý oluþturulurken düzenlemeler vergi kanunlarý ile sýnýrlý kalmamalý, kripto para birimlerinin yatýrým ve ödeme aracý olarak kullanýlabilmesi güvenli hale getirilmelidir. Bu konudaki yasal düzenleme ülkemizde ‘Sanal Para Birimi Kanunu’ veya ‘Sanal Para Ýþlemleri Hakkýnda Kanun’ gibi isimlerle nitelendirilebilir”[38] þeklindedir. Bu husus bize çaðýn gereksinimlerine uygun bir vergi reformunun sadece mevcut kanunlardaki revizyonla saðlanamayacaðýný göstermektedir.

5- DEÐERLENDÝRME

Vergi sistemimizin baþlýca sorunlarýný kayýt dýþýlýk, sahte ve muhteviyatý itibariyle yanýltýcý belge düzenleme/kullanma çokluðu, vergi incelemelerinin yeterince iþlevsel olmamasý ve tahsilat oranlarýnýn düþüklüðü þeklinde özetleyebiliriz. Bu sorunlarla etkin mücadele edilebilmesi için vergi idaresinin teknolojik alt yapýsýnýn iyileþtirilmesi ve bu teknolojiyi kullanabilecek insan kaynaklarýnýn yetiþtirilmesi þarttýr. Ülkemizde 100 birim vergi tahsil etmek için 0,49 birim harcama yapýldýðý düþünüldüðünde, bu hususta kaynak ayýrmak için imkân olduðu görülecektir. Vergi idaresinin teknolojik ve beþeri imkânlarýnýn iyileþtirilmesi saðlýklý bir vergi reformunun da ön koþuludur.  

Türkiye’de vergi yükünün OECD ülkelerine görece düþük olduðu bilinmektedir. Buna raðmen toplumda var olan aðýr vergi yükü algýsý, vergileme kapasitesinin etkin kullanýlamadýðýný göstermektedir. Vergileme kapasitesinin etkin kullanýlabilmesi için kayýt dýþý ekonomiyle mücadele edilmesi ve toplam vergi yükünün bireylerin ödeme gücüne göre yeniden daðýtýlmasý þarttýr. Toplam vergi yükünün, toplumun katmanlarý arasýnda yeniden daðýtýlmasý ise köklü bir vergi reformuyla mümkün olabilecektir.

SONUÇ

Çalýþmamýzda Türk vergi sisteminin temel sorunlarýna ve bu sorunlara yönelik çözüm önerilerine yer verilmiþtir. Vergi sistemimizin temel sorunlarýnýn, birbirine neden sonuç iliþkisiyle baðlý olduðu görülmektedir. Sorunlarýn giderilmesi adýna, üzerinde iyi çalýþýlmýþ bir vergi reformunun hayata geçirilmesi þarttýr. Vergi reformundan beklenen temel iþlev, kayýt dýþý ekonomiyle mücadele, vergileme kapasitesinin artýrýlmasý ve vergi yükünün daha adil daðýlýmý olmalýdýr.

Zaman kaybetmeden bu yönde atýlacak adýmlarla, önümüzdeki 10 yýl içinde vergi gelirlerinin kamu giderlerini finanse etme noktasýnda yeterli olacaðý düþünülmektedir. Ayrýca, son dönemde yaþanan teknolojik geliþmeleri ve dünyanýn yeni tanýþtýðý finansal araçlarý dikkate alarak gerçekleþtirilecek bir vergi reformunun,  diðer vergi otoriteleri açýsýndan da örnek teþkil edeceðine þüphe yoktur.