GÝRÝÞ

Küresel düzeyde birkaç istisna hariç neredeyse bütün ülkeleri etkisi altýna alan yeni tip koronavirüs hastalýðý (COVID - 19) sebebiyle iþletmeler, müþteri kaybýna uðramalarý yüzünden gelirlerinde azalma yaþamakta ve birer birer kepenklerini kapatmaktadýr. Ýþverenlerin bir kýsmý faaliyetlerine kendiliðinden ara verirken bir kýsmý da ülke hükümetlerince alýnan karar neticesinde iþyerlerini zorunlu olarak kapatmaktadýr. Gelir kaybýna maruz kalan iþverenler, haklý olarak gider kalemlerini azaltmak için salgýn döneminde emeklerinden faydalanmadýklarý iþçilerini ya zorunlu olarak ücretsiz izine göndermekte ya da iþ sözleþmelerini feshetmektedirler. Salgýnýn çalýþma hayatý üzerindeki olumsuz etkisinin ne zaman sona ereceði de öngörülemediðinden, ücretlerini alamayan iþçiler[HK1]  kendileri ve ailelerinin temel ihtiyaçlarýný giderme noktasýnda büyük sýkýntý çekmektedirler.

Sosyal koruma yöntemleri[HK2] , eþitsizliðin giderilerek ailelerin ve çocuklarýn yoksul kalmalarýnýn önüne geçilmesi hususunda çok önemli bir rol oynamaktadýr. Tüm sosyal yardým giriþimlerine raðmen, hala dünyanýn büyük bir bölümünde temel gýda gereksinimleri saðlanamayan çocuklar bulunmaktadýr. Çocuklar ve ailelerin diðer kesimlere kýyasla yoksulluk içinde yaþama riskleri daha yüksek olduðundan, çocuklu ailelere yönelik gelir güvencesini saðlama yönünde birtakým adýmlarýn atýlmasý gerekmektedir.[1]

1980’li yýllardan sonra tüm dünyayý etkileyen ekonomik kriz ve durgunluk dönemlerinde iþsizliðin, yoksulluðun ve bunun sonucu olarak sosyal dýþlanmanýn artmasý sonucu sosyal koruma[HK3]  politikalarý özellikle çocuklu aileleri kapsamaktan ziyade iþsiz kalan ve yoksullaþan kesimlere yönlendirilmektedir. Bu sebeple; durgunluk dönemlerinde de olmak[HK4]  üzere çocuklarýn ailelerine getirdikleri yükü azaltmak için çocuklar üzerinden ailelere özgü yapýlacak sosyal destekleme politikalarý elzemdir. Aile yardýmlarýnýn sosyal güvenlik sistemi tarafýndan saðlanmasýný gerektiren iki sebep vardýr. Birincisi; bu tarz sosyal güvenlik politikalarý sayesinde kadýnlar hem çalýþma hem de çocuk sahibi olabilme imkaný bulmaktadýrlar. Ýkinci sebep ise; sosyal risklerle karþý karþýya kalan aileler ve çocuklarýn lehine gelirin yeniden daðýlýmýný mümkün kýlarak, çocuklu ailelere asgari bir gelir[HK5]  güvencesi saðlamakta, ailenin bir bütün olarak korunmasýna destek olmakta ve ailelerin yoksul kalmalarýnýn önüne geçmektedir.[2]       

Uluslararasý Çalýþma Örgütü (ILO) tarafýndan 28 Haziran 1952 tarihinde kabul edilen ve Türkiye’de 29 Temmuz 1971 tarihinde imzalanmasýna müteakiben 29 Ocak 1975 tarihinde yürürlüðe giren 102 Nolu Sosyal Güvenlik (Asgari Standartlar) Sözleþmesi ile ülkelerin vatandaþlarýna saðlamasý gereken asgari sosyal sigorta[HK6]  normlarý belirlenmiþtir. Sözleþmede dokuz sosyal risk baz alýnarak oluþturulan sigorta türlerinin uygulanmasýna karar verilmiþ olup, aþaðýdaki Þekil-1’de isimlerine yer verilen sosyal risklerin sekiz tanesi Türkiyede uygulanmaktayken, aile sigortasý henüz uygulama alaný bulamamýþtýr.[3]    

Bu çalýþmamýzda, yeni tip koronavirüs hastalýðý yüzünden iþlerini kaybeden iþçiler ve iþyerlerini geçici olarak veya tamamen kapatmak zorunda kalan evli ve çocuk sahibi iþverenlere gelir desteði saðlamasý bakýmýndan önemi daha da artan aile sigortasýnýn dünya uygulamalarýndan ve Türkiye’deki gerekliliðinden bahsedilecektir.

1. AÝLE SÝGORTASI
2. Aile Sigortasýnýn[HK7]  Ortaya Çýkýþý

Birleþmiþ Milletler Çocuk Haklarý Komitesi tarafýndan 3 Haziran 2005 tarihinde kabul edilen Çocuk Haklarý Sözleþmesi’nin “44 üncü Maddesinin 1(b) Bendi Kapsamýnda Taraf Devletlerce Gönderilecek Periyodik Raporlarýn Þekli ve Ýçeriðine Ýliþkin Genel Esaslar”ýn 26 ncý maddesinde; taraf ülkelerin, diðerlerinin arasýnda, özürlü çocuklar, yoksulluk içinde yaþayan çocuklar[HK8] , evlilik dýþý doðan çocuklar, sýðýnmacý ve mülteci çocuklar ile yerli ve/veya azýnlýk gruplarýna ait olan çocuklara da deðinmesi gerektiði hükme baðlanmýþtýr.[4] Aile sigortasý, ilk kez 1925 yýlýnda ILO üyesi ülkelerce kanun kapsamýna alýnmýþ, 1940-1960 yýllarý arasýnda aile sigortasýnýn uygulandýðý ülke sayýsýnda önemli bir artýþ olmuþ ve 1970’li yýllardan sonra ise azalan oranda artýþ yaþanmýþtýr[HK9] . 2005 yýlý sonrasý istatistikler incelendiðinde, Uluslararasý Sosyal Güvenlik Birliði (ISSA)’ne üye ülkelerin % 55’lik kýsmýnda aile sigortasý konusunda yasal düzenleme yapýldýðý görülecektir.[5] Aile sigortasý, sosyal koruma politikasý kapsamýnda aileyi ve çocuðu merkeze alan bir yaklaþým olup, 102 Nolu Sosyal Güvenlik (Asgari Standartlar) Sözleþmesi’nin yaný sýra 1948 yýlýnda Birleþmiþ Milletler tarafýndan yayýmlanan Ýnsan Haklarý Evrensel Beyannamesi ile 1965 yýlýnda Avrupa Konseyi tarafýndan yayýmlanan Avrupa Sosyal Sözleþmesi ile de þekillendirilmiþtir.[6]    

102 No.lu Sosyal Güvenlik (Asgari Standartlar) Sözleþmesi’nin 39 ila 45’inci maddelerinde;

• Sözleþmenin bu bölümünü tatbik eden her üyenin, korunan kimselere, bu bölümün aþaðýdaki maddelerine uygun olarak, aile yardýmlarý yapýlmasýný teminat altýna alacaðý,
• Yardým yapýlacak halin, mevzuatla tayin olunacaðý þekilde, çocuklarýn geçimini saðlama mükellefiyeti olduðu,
• Yapýlacak yardýmlarýn mevzuatla tayin edilmiþ bir staj süresini tamamlayan her korunan kimseye periyodik ödemeler yapýlmasý veya çocuklara yiyecek, giyecek, mesken, tatil geçirme yerleri veya ev idaresinde yardým saðlanmasý yahut söz konusu yazýlý yardýmlarýn mezcedilerek temini þeklinde olduðu,
• Bu yardýmlarýn en az mevzuatla tayin edilen þekle göre, muayyen bir süre içinde 3 aylýk prim ödeme veya çalýþma yahut bir senelik ikamet þartlarýndan birini yerine getiren korunan kimseler için teminat altýna alýnacaðý,
• Yardýmlarýn tutarýnýn 66’ncý maddede belirtilen esaslara uygun olarak tespit edilecek bir erkek iþçinin ücretinin % 3’ü ile korunan kimselerin çocuklarý sayýsýnýn çarpýmýna veya bu ücretin % 1.5’u ile bütün mukimlerin çocuklarý sayýsýnýn çarpýmýna eþit olacaðý,
• Periyodik ödemeler þeklinde yapýlacak yardýmlarýn yardýmý gerektiren halin devamý süresince saðlanacaðý,

Hüküm altýna alýnmýþtýr[HK10] .

1. Avrupa Birliði ve Birleþik Krallýk’ta Aile Sigortasý

            Aile yardýmý benzeri yardýmlar Avrupa’da yapýlan ilk yardýmlar Augustus Caesar döneminde baþlamýþtýr. Bu ülkelerde, aile yardýmlarý Tudor döneminde bazý bölgelerde ödenmiþ, 18 inci yüzyýlýn sonlarýna doðru ise William Pitt çocuklara yönelik nakit yardým yapýlmasý konusunda ulusal bir programýn inþa edilmesi hususunda ciddi adýmlar atýlmasýný saðlamýþtýr. 18 inci yüzyýlýn sonu 19 uncu yüzyýlýn baþlarýnda Britanya’da uygulamaya konulmuþ olan ve Ýngiltere ile Galler’de yoksulluðu azaltmak için yürürlükte olan bir politika olan Speenhamland Sistemi’nin baþarýsýzlýða uðramasýnýn ardýndan, özellikle feminist gruplar ve sol görüþlü politikacýlar konunun üzerine daha fazla incelemelerde bulunmuþlardýr. 1908 yýlýndan itibaren hizmetçiler, iþsizler, dullar ve düþük gelirli gruplara yönelik bazý hükümetlerce baþarýlý uygulamalar yürürlüðe konulmuþtur. Bununla birlikte; 1945 yýlýnda çýkarýlan Aile Yardýmý Yasasý (the Family Allowances Act) ile annenin veya babanýn istihdam durumuna bakýlmaksýzýn ve ihtiyaç durumuna iliþkin kanýt istenmeksizin yardýmlardan iki veya daha fazla çocuðu olan bütün ailelerin yararlanmasý konusunda ilk program meydana getirilmiþtir.[7] Öte yandan, Kýta Avrupasý’nda aile yardýmý sistemi birinci dünya savaþý zamanýnda da yaygýn bir þekilde uygulanmýþtýr. Savaþ sonrasý ülkelerin normal koþullarýna dönmesi sonrasý ise, özellikle Ýskandinav ülkelerinde eþit ücrete dönülmesi yönünde adýmlar atýlmýþtýr.[8] 

            Avrupa Birliði’ne üye ülkeler, aile sigortasýnýn da dahil olduðu sosyal güvenlik uygulamalarýný koordine etmeye iliþkin birtakým tedbirler almýþ olup, ilk giriþim 1957 yýlýndaki Roma Antlaþmasý ve Avrupa Ekonomik Topluluðu’nun kurulmasýnýn akabinde yayýmlanmýþ olan 3/58 ve 4/58 sayýlý tüzüklerdir. 14 Haziran 1971 tarihinde ise, 1408/71 sayýlý Birlik içinde Dolaþan Ýþçiler ve Ailelerinin Sosyal Güvenlik Rejimlerinin Uygulamasý Hakkýnda Tüzük ile üye ülkeler arasýnda daha kapsamlý bir koordinasyon müktesebatý meydana getirilmiþtir. 1408/71 sayýlý Tüzük’te Avrupa Birliði üyesi ülke vatandaþlarýnýn sosyal güvenliðe iliþkin haklarýnýn korunmasý, serbest dolaþým ilkesine istinaden ayrýntýlý bir þekilde belirlenmiþtir. 21 Mart 1972 tarihinde ise 1408/71 sayýlý Tüzük’ün uygulama usullerini belirleyen 574/72 sayýlý Uygulama Tüzüðü yürürlüðe konulmuþtur. 1408/71 sayýlý Tüzük’te 102 Nolu Sosyal Güvenlik (Asgari Standartlar) Sözleþmesi’nde yer alan dokuz sosyal riskin tamamýna yer verilmiþtir.[9] 

            Üye ülkelerin bir kýsmý, ailelerin istihdam veya gelir durumlarýna bakýlmaksýzýn bütün çocuklarý kapsam içine alan genellikle sabit ödemeli olan evrensel çocuk yardýmlarýný saðlamakta ve finansmanýný da genel vergiler ile yapmaktadýr. Bazý ülke uygulamalarýnda, yardým miktarý çocuklarýn yaþý ve toplam çocuk sayýsý göz önüne alýnarak oranlanmaktadýr. Birtakým ülkelerde ise, çocuklu ailelere vergi iadeleri veya negatif gelir vergisi saðlanmasý amaçlanarak, sistem kýsmen veya tamamen vergi sistemi kanalýyla yürütülmektedir. Ýstihdam üzerinden yardýmlarý saðlayan ülke uygulamalarý da mevcut olmakta ve bu ülkelerde aile ve çocuk yardýmlarý sosyal güvenlik katkýlarý aracýlýðýyla düzenlenir.[10][HK11] 

            Aþaðýda yer alan Tablo-1’de, Avrupa Birliði üyesi 27 ülke ile 1 Þubat 2020 tarihinde resmi olarak Avrupa Birliði’nden ayrýlan Birleþik Krallýk’ta uygulanmakta olan aile sigortasýnýn ne þekilde finanse edildiði, hangi periyotlarda ve ne kadar miktarda ödendiði ve vergi iadesi imkaný saðlanýp saðlanmadýðý hususunda bilgilere yer verilmektedir.

Tablo-1: Avrupa’da Aile Sigortasý Finansmaný

                Kaynak: MISSOC, 1 Temmuz 2019 (https://www.missoc.org/missoc-database/comparative-tables/results/)

                        ¹Ülke isimleri Ýngilizce isimleri baz alýnarak alfabetik olarak sýralanmýþtýr.

                        ²Tutarlar her ailenin bir çocuðu olduðu varsayýmý ile gösterilmektedir. Eðitim ödemeleri vb. ödemeler ihmal edilmiþtir.

            Yukarýda yer alan tablodan da anlaþýlacaðý üzere, Avrupa Birliði’ne üye ülkelerin tamamýnda ve Birleþik Krallýk’ta aile sigortasý uygulamasý bulunmaktadýr. Aile sigortasý ödemeleri genellikle vergilerle finanse edilmekte olup, Avusturya, Belçika, Fransa ve Ýtalya gibi sayýca az Avrupa ülkesinde sosyal sigorta kanalýyla finansman olanaðý saðlanmaktadýr. Aile sigortasý ödemeleri, ülkelerin büyük bir bölümünde aylýk ödenmekle birlikte, üç aylýk ve yýllýk ödeme yapýlan ülke örnekleri de bulunmaktadýr. Ödeme miktarlarý, kimi örneklerde çocuklarýn yaþýna göre deðiþmekteyken (bazý ülkelerde çocuklarýn yaþý büyüdükçe ödenen tutar artmakta, bazýlarýnda ise tam tersine azalmaktadýr), kimilerinde ailenin aylýk/yýllýk gelirine göre farklýlaþmaktadýr. Her biri ayrý yasama organýnca denetlenen 6 hükümet sistemine sahip Belçika’da aile sigortasý ödemesi bölgelere göre farklý tutarlara sahipken, son olarak Macaristan’da ailede bulunan ebeveyn sayýsýna göre deðiþmektedir*. [HK12] Tabloda yer alan 28 ülkenin 8 tanesinde söz konusu aile yardýmý tutarlarýný nakit ödemeler þeklinde almak yerine vergi iadesi olarak alma imkaný da bulunmaktadýr. Ödeme tutarlarýnýn ülkelerin gelir düzeyleriyle orantýlý olarak arttýðý, yüksek gayri safi milli hasýlaya sahip ülkelerde aile sigortasý ödemelerinin daha fazla olduðu görülmektedir. En yüksek aile sigortasý ödemeleri aylýk €265 ile Lüksemburg, aylýk €204 ile Almanya ve aylýk €140 ile Ýrlanda’dayken, en düþük ödemeler aylýk €11.38 ile Letonya, aylýk €20 ile Çekya ve Bulgaristan’dadýr.    

            Tabloda isimlerine yer verilen ülkelerin aile sigortasý ödemelerine iliþkin tabloda yer almayan bilgiler ülke bazýnda kýsa kýsa aþaðýda açýklanmaktadýr;[11]

            Avusturya: Aile yardýmý, 18 yaþýndan küçük olan bütün çocuklara, çocuðun eðitim görmesi durumunda ise 24 yaþýna kadar verilmektedir. Çocuðun engelli olmasý halinde yaþ sýnýrý aranmamaktadýr. Yardým miktarý çocuk sayýsýna göre deðiþmekte olup, yýllýk geliri €55,000’dan az olan aileler çocuk bakým yardýmýna da hak kazanmaktadýr.     

            Belçika: Ýstihdama baðlý aile yardýmý ve sosyal yardým þeklinde iki sisteme sahip olan ülkede, istihdama baðlý aile yardýmýnda hak sahibi olmak için sigortalý olma þartý ile 18 yaþýn altýnda (öðrenim durumu, engellilik hali, iþsiz olma hali ya da gelir durumuna göre yaþ þartý 21 veya 25 olmaktadýr) çocuk sahibi olma þartý vardýr. Sosyal yardým sisteminde ise, diðer sistem dýþý kalan (18 yaþ altý, bazý þartlar altýnda 25 yaþ altý) ihtiyaç sahibi aileler kapsam içine alýnmaktadýr. Hem istihdama baðlý aile yardýmý ve hem de sosyal yardým sisteminde, aile yardýmý miktarý çocuk sayýsý arttýkça artmaktadýr.

            Bulgaristan: Aile yardýmý, aylýk kiþi baþýna hane halký geliri BGN 450’den az olan ailelere verilmektedir. Aile yardýmý verilmesinin diðer þartlarý, çocuklarýn 7 ila 20 yaþ arasýnda olmalarý ve eðitimlerine devam ediyor olmalarýdýr. Çocuk sayýsý arttýkça yardým miktarý artmakta, engelli çocuk olmasý halinde miktar iki ile çarpýlmaktadýr.  

            Hýrvatistan: 15 yaþýndan küçük çocuklar kapsam dahilinde olmakla beraber, tam zamanlý öðrencilerde yaþ sýnýrý 19, engelli çocuklarda 21’dir[HK13] . Fakat çocuðun 18 yaþýndan önce veya tam zamanlý öðrenci olduðu sýrada aðýr engelli olmasý halinde herhangi bir yaþ sýnýrý yoktur. Aile yardýmýnýn talep edilmeden bir önceki yýlýn toplam hane geliri, devlet tarafýndan belirlenmiþ olan taban gelirin % 50’sinden az olmalýdýr.     

            Güney Kýbrýs Rum Yönetimi: Aile yardýmýnýn temel þartý, çocuðun/çocuklarýn 18 yaþýndan küçük olmalarýdýr. Çocuðun evlenmemesi halinde yaþ sýnýrý 18, öðrenci olmasý halinde 19, askerde olmasý halinde 21’dir. Malul çocuklarda yaþ sýnýrý bulunmamaktadýr.  

            Çekya: Aile yardýmlarý, çocuk yardýmý, doðum yardýmý, ebeveyn ödeneði ve asgari geçim ödeneði olmak üzere dört farklý bileþenden meydana gelmektedir. Çocuk yardýmýna hak kazanýlabilmesi için aylýk hane halký standart giderinin 2.4 katý altýnda bulunan bir aileyle beraber yaþayan baðýmlý çocuk olmasý gerekmektedir. Baðýmlý çocuk, öðrenci ise yaþ sýnýrý 26’dýr[HK14] , ancak çocuðun engelli olmasý halinde yaþ sýnýrý bulunmamaktadýr. Doðum yardýmý ödenebilmesi için ise birinci ve ikinci çocuk için aylýk hane halký standart giderinin en az 2.7 katýnýn altýnda olmasý gerekmektedir.

            Danimarka: Aile yardýmýnýn verilebilmesi için çocuklarýn 18 yaþýndan küçük olmasý, evli olmamasý ve bakýmýnýn devlet fonu ile karþýlanmýyor olmasý gerekmektedir. Danimarka ile sosyal güvenlik sözleþmesi imzalamýþ ülkeler arasýndaki sözleþmelerde hüküm bulunmasý halinde Danimarka dýþarýsýnda eðitim hayatýný sürdüren çocuklar da bu kapsama girmektedirler. 18 yaþýndan küçük olan çocuk yardýmýnda, anne ve babanýn ayrý yaþamasý, anne ve/veya babanýn ölmüþ olmasý, sosyal yardým alýyor olmasý, bir doðumda birden çok çocuk sahibi olunmasý, evlatlýk edinilmesi gibi ölçütler de bulunmaktadýr.  

            Estonya: Aile yardýmlarý kapsamýnda olan çocuk ödeneði 16 yaþýna kadar her bir çocuk için, öðrenci olmasý halinde 19 yaþýna kadar her bir çocuk için, tek ebeveynli çocuk ödeneði babasý nüfus kaydýnda olmayan veya bir ebeveyni olmayan bir çocuk için, geniþ aile ödeneði en az üç çocuk sahibi olan çocuk ödeneði alan ailelere, çocuk bakým ödeneði 3 yaþýndan küçük bir ya da daha fazla çocuða bakan ebeveyn veya bakýcýya, vesayet ödeneði 18 yaþýndan küçük olan, öðrenci olmasý halinde 19 yaþýndan küçük olan bir ya da daha fazla çocuða bakmakla yükümlü olan vasi veya koruyucu ebeveyne, son olarak ebeveynlik yardýmý analýk ya da evlat edinme yardým süresinin bitmesinin ardýndan ebeveynlerden bir tanesine ödenir.

            Finlandiya: Aile yardýmlarý, çocuk ödemesi, analýk ödemesi, evlat edinme ödemesi, evde çocuk bakým ödemesi, esnek bakým ödenmesi ve kýsmi bakým ödemesinden meydana gelmekte olup, çocuk yardýmý 17 yaþýna kadar olan çocuklara yönelik, analýk yardýmý bir kereye mahsus nakdi ödeme þeklinde veya çocuk kýyafeti ve çocuk bakým ürünlerini içeren ayni yardým þeklinde yapýlmaktadýr. 18 yaþýndan küçük çocuk evlat edinen ebeveynlerin de analýk yardýmýndan yararlanma hakký bulunmaktadýr.    

            Fransa: Aile yardýmýndan yararlanabilmek için en az iki çocuk geçindirme þartý vardýr. Ailenin bakmakla yükümlü olduðu çocuk sayýsý artýnca, ödeme miktarý da artar. 11 ve 16 yaþýndaki çocuklar için özel zam miktarlarý mevcuttur. Ailenin bakmakla yükümlü olduðu çocuk sayýsý üçten fazla olmasý halinde, büyük çocuk için zam uygulanmaz. Sigortalýnýn asgari ücretin % 55’inden az ücret kazanmasý halinde, çocuk yaþ sýnýrý 20’dir.  

            Almanya: Bir ya da daha fazla çocuðu olan aileler ve yetim çocuklara aile yardým imkaný saðlanmaktadýr. Normal yaþ sýnýrý 18 olmakla beraber, çocuðun istihdam bürosuna kayýtlý olmayan iþsiz durumda olmasý durumunda yaþ sýnýrý 21, tam zamanlý öðrenci olmasý halinde yaþ sýnýrý 25’tir. Çocuðun 25 yaþýndan önce engelliliði bulunmasý durumunda yaþ sýnýrý bulunmamaktadýr. Çocuk sayýsý arttýkça, sayýyla beraber artan oranda çocuk yardýmý yapýlmaktadýr.    

            Yunanistan: Çocuðun 18 yaþýndan küçük ve evlenmemiþ olmasý ile öðrenci veya engelli olmasý halinde gelir testi yapýlmasý sonrasýnda çocuk yardýmý verilmektedir.  

            Macaristan: Aile yardýmýnýn þartý, çocuðun 16 yaþýndan küçük olmasý, tam zamanlý olmasý halinde ise 23 yaþýndan küçük olmasýdýr. Çocuklarýnýn bakýmý üstlendiklerinden dolayý iþlerinden uzak kalan ve üç yaþýndan küçük çocuðu veya 10 yaþýndan küçük engelli çocuðu bulunan ailelere evde çocuk bakým yardýmý verilmektedir.   

            Ýrlanda: Aile yardýmlarý, 16 yaþýndan küçük çocuklar veya 18 yaþýndan küçük engelli çocuklar için verilmektedir. Ýkiz çocuklar için aile yardým tutarý 1.5 kat, üçüz veya daha fazla olanlar için ise 2 kat olarak ödenir. 

            Ýtalya: Aile yardýmý alýnabilmesi için sigortalýnýn ücretli iþçi, yarý zamanlý çalýþan, kooperatif üyesi, ev hizmetlerinde çalýþan, kendi nam ve hesabýna çalýþan, emekli, iþsizlik sigortasýndan faydalanan, analýk ve hastalýk yardýmý alan kiþiler veya askeri personel olmasý þartý bulunmaktadýr. Aile yardýmý, 18 yaþýndan küçük çocuklarý veya tam zamanlý öðrenci olan 21 yaþýndan küçük çocuklarý olan aileler için verilmektedir. Engelli çocuklar için yaþ sýnýrý bulunmamaktadýr. 

            Letonya: Aile yardýmý, 15 yaþýndan küçük çocuklar, tam zamanlý öðrenci olmasý halinde 20 yaþýndan küçük çocuklar ve engelli olmasý durumunda 18 yaþýndan küçük çocuklar için ödenmektedir. 

            Litvanya: Aile yardýmýndan 18 yaþýndan küçük çocuklar, öðrenci olmasý halinde 24 yaþýndan küçük çocuklar, vesayet altýnda olan veya özel bakýma muhtaç çocuklar, 24 yaþýndan küçük malul çocuklar ve en az 15 yýl sürekli bakýma muhtaç olan engelliler yararlanabilir. Aile yardým miktarý, çocuðun yaþýna ve sayýsýna göre farklýlýk göstermektedir.

            Lüksemburg: Aile yardýmýna hak kazanmak için 18 yaþýndan küçük çocuk veya genel ya da teknik eðitimde olan ya da engelli olan 25 yaþýndan küçük çocuk sahibi olunmasý gerekmektedir. 

            Malta: 16 yaþýndan küçük çocuðu olan aileler çocuk yardýmýndan faydalanabilir. Çocuðun 21 yaþýndan küçük olmasý, herhangi bir sosyal yardým almamasý ve eðitim harcý almamasý halinde de ödenekten yararlanýlabilir.

            Polonya: Aile yardýmýndan faydalanmak için 18 yaþýndan küçük çocuðu olan, 21 yaþýndan küçük tam zamanlý okuyan çocuðu olan veya 24 yaþýndan küçük öðrenebilir özürlü çocuðu olan aileler gelir testine tabi tutulur.

            Portekiz: 16 yaþýndan küçük çocuðu olan veya öðrenci olmasý halinde 24 yaþýndan küçük çocuðu olan ve gelir getirici faaliyette bulunmayan çocuðu olan aileler için çocuk yardýmý yapýlmaktadýr. 

            Romanya[HK15] : Çocuk yardýmý, 18 yaþýndan küçük çocuðu olan veya daha büyük yaþta tam zamanlý öðrenci ya da stajyer olan çocuklar için verilmektedir.

            Slovakya: 16 yaþýndan küçük çocuðu olan, 18 yaþýndan küçük kronik hastalýðý olan çocuklar veya 25 yaþýndan küçük okuyan çocuklar için aile yardýmý yapýlmaktadýr.

            Slovenya: Aile yardýmý, 18 yaþýndan küçük çocuklar ile 26 yaþýndan küçük okuyan veya özürlü olan çocuklar için verilmektedir.

            Ýspanya: 18 yaþýndan küçük veya yaþ sýnýrý olmaksýzýn en az % 65 engelli olan baðýmlý çocuklar için aile yardýmý yapýlmaktadýr. Öte yandan; yapýlacak gelir testi sonucunda çocuðun yýllýk €11,605.77’dan az gelirinin olmasý ve ailenin de devletten baþka bir çocuk yardýmý almamasý þartý bulunmaktadýr.

            Ýsveç: Çocuðun 16 yaþýndan küçük olmasý, öðrenci olmasý halinde 20 yaþýndan küçük olmasý veya yaþ sýnýrý olmaksýzýn okula giden öðrenme güçlüðü çeken bir birey olmasý hallerinde aile yardýmý verilmektedir.

            Hollanda: Bir veya daha fazla çocuðu olan vergi mükellefleri, çocuk yardýmý, çocuk bütçesi ve çocuk bakým yardýmý alabilmektedir. Bu haklardan yararlanabilmek için 18 yaþýndan küçük bir veya birden fazla çocuk sahibi olunmasý ve çocuða/çocuklara bakým veya destek verilmesi gerekmektedir. Çocuk yardýmý kiþilerin gelirine baðlý deðildir. Aileler, kendi çocuklarý için aile yardýmýndan faydalanabilecekleri gibi, evlat edindikleri çocuklar veya üvey çocuklar için de aile yardýmý alabilirler.

           Birleþik Krallýk: Aile yardýmlarý içerisinde çocuk yardýmý, çocuk vergi iadesi yardýmý, çalýþan vergi iadesi yardýmý ve gelir desteði bulunmaktadýr. Gelir seviyesi düþük olan aileler bir veya birden fazla aile yardýmýndan ayný anda yararlanma hakkýna sahiptirler. Bu yardýmlara hak kazanmak için çocuðun 16 yaþýndan büyük olmamasý veya tam zamanlý öðrenim görüp 20 yaþýndan küçük olmasý gerekmektedir.     

1. Dünya Genelinde Aile Sigortasý

            Aþaðýdaki Þekil-2’de görüleceði üzere, dünya üzerinde yer alan 186 ülkenin 117’sinde kendi ülke mevzuatlarýnda hüküm altýna alýnmýþ olan aile ve çocuk yardýmlarý mevcut olmakla birlikte, geri kalan 69 ülkede belli baþlý sosyal yardýmlar yapýlsa da mevzuatlarýnda bu yönde bir düzenleme yapýlmamýþtýr. Ulusal mevzuatlarýnda aile ve çocuk yardýmý bulunan 117 ülkenin 69 tanesinde primsiz programlar yer almakta ve bu yardýmlarýn yarýsýndan biraz fazlasý gelir testi sonucuna göre belirlenmekte, geri kalan kýsmý da aileler gelir testine tabi tutulmaksýzýn tahsis edilmektedir. Son olarak, 34 ülkede sadece prime dayalý istihdama baðlý olan aile ve çocuk yardým uygulamalarý yer alýrken, 14 ülkede de hem primli hem de primsiz aile ve çocuk yardýmý programlarý bulunmaktadýr.

                        ^*Ýstihdam ile iliþkili programlar iþveren ve iþçi paylarýný içermekte olup, büyük çoðunluðu iþveren paylarý ile saðlanmaktadýr. Bazý istihdam ile iliþkili programlar da gelir testine tabidir. 

                        ^**2015 yýlý ve sonrasý veriler baz alýnmýþtýr.

            Aþaðýda Þekil-3’te yer alan haritada da hangi ülkelerde aile ve çocuk yardým programlarýnýn olup olmadýðý, aile ve çocuk yardým programýný uygulayan ülkelerde primli ve primsiz programlardan hangisinin kullanýldýðýna iliþkin bilgiler yer almaktadýr. 

                ^*2015 yýlý ve sonrasý veriler baz alýnmýþtýr.

            Yukarýdaki haritadan da anlaþýlacaðý üzere aile ve çocuk yardým programlarýnýn uygulanmadýðý ülkelerin büyük bir çoðunluðu Afrika kýtasýnda bulunmaktadýr. Afrika kýtasý ülkelerinden aile ve çocuk yardýmý programlarýný uygulayanlarýn büyük bir çoðunluðu istihdama dayalý programlarý yürürlüðe koymuþtur. Asya ve Güney Amerika kýtalarýnda da az da olsa bu programlarý yürürlüðe koymayan ülkeler mevcuttur. Avrupa ve Amerika kýtalarýnda karma sistemler uygulanmaktadýr. Türkiye’de ise aile ve çocuk yardým programý ulusal mevzuatlarýmýzca düzenlenmemiþtir.

            Aile yardýmlarýnýn dünya üzerindeki uygulamasýný detaylý bir þekilde anlatmamýza yardýmcý olmasý amacýyla, farklý kýtalarda aile ve çocuk yardým programlarýna iliþkin kýsa kýsa bilgilerin verilmesinin yerinde olacaðýný düþünmekteyiz.[12]

            Afrika: Çocuklara yönelik yürürlükte olan sosyal güvenlik kapsamý oldukça sýnýrlý olup, oraný sadece % 16’dýr. Afrika ülkelerinin % 40.80’inde ulusal mevzuatlarýnda düzenlenmiþ herhangi bir aile veya çocuk yardýmý bulunmamakta, geri kalan ülkelerde ise söz konusu yardýmlar çocuklarýn sadece küçük bir kýsmýný kapsamaktadýr. Çocuk yoksulluðunu azaltmak ve erken beþeri sermaye geliþimini saðlamak için Gana vb. az sayýdaki ülke, çocuk ödeneðini yürürlüðe koymuþken, Lesotho, Mozambik gibi ülkeler bu yönde adýmlar atmaktadýr. Ýlerlemenin yavaþ ve kapsamýn sýnýrlý olmasýnýn sebebi, Malawi, Namibya gibi ülkelerdeki yoksul ve aþýrý yoksul hane halklarýna yapýlmasý düþünülen yardýmlarýn müdahaleler yüzünden aksamasýndan ve politika yapýcýlarýn yardýmlarý yeni ebeveynlere saðlamalarý hususunda süregelen þüphecilikten kaynaklanmaktadýr. Bu programlarýn hiçbiri Güney Afrika’daki çocuk ödeneklerinin kapsamýnýn yanýna bile yaklaþamamaktadýr.    

           Amerika: Bölgedeki birçok ülkede çocuklarýn sosyal korumasýnýn karþýlanmasý sorunlarla doludur. 0-14 yaþ arasý çocuklarýn 1/3’ünden fazlasý kapsam dýþýdýr. Arjantin gibi kýtadaki bazý ülkeler evrensel korumaya eriþme yönünde çabalarýný hýzlandýrmaktadýr. Arjantin’de çocuklarýn yaklaþýk % 85’i çocuk yardýmýndan kapsamlý bir þekilde yararlanabilmektedir. Kosta Rika ve Ekvador gibi bazý ülkelerde, çocuk ödenekleri sadece primsiz ve gelir testine baðlý programlar kanalýyla saðlanmaktadýr ve bu ülkelerde kapsam oranlarý sýrasýyla % 18 ve % 7 olmak üzere oldukça düþüktür. Kapsamlý yardým oranlarý % 90’dan fazla aileye ulaþabilen Brezilya ve Þili’dedir[HK18] . Bu ülkelerde hem primli hem de primsiz programlar uygulanmaktadýr. Kuzey Amerika ülkeleri için veriler sadece Kanada’dan bulunabilmiþtir ve burada da 0-14 yaþ arasý çocuklarýn % 40’ýndan daha da azý kapsam dahilindedir.         

            Asya ve Pasifik Ülkeleri: Bölgedeki sosyal koruma kapsamý görece düþüktür. Bununla birlikte; Avustralya ve Moðolistan gibi bazý ülkeler evrensel sosyal koruma politikasý sunmaktadýr. Endonezya, Filipinler ve Doðu Timor gibi diðer ülkelerde çocuklu ailelere yönelik þartlý nakit yardým programlarý vardýr[HK19] , fakat kapsam düzeyleri oldukça azdýr. Filipinler’de kapsam oraný % 14’tür. Tayland’da yakýn zamanda tanýtýlan 3 yaþýna kadar çocuðu olan ailelere verilen primsiz gelir testine tabi parasal transfer olan Çocuk Destek Ödemeleri mevcut sosyal sigortanýn bir parçasý olan çocuk yardýmýna ek olarak yürürlüðe konulmuþtur. Laos veya Kamboçya gibi ülkelerde, çocuklu ailelere yapýlan nakit yardýmlarý olumlu geliþmelere raðmen hala belirli kesimlere yönelik ve sýnýrlýdýr. Bölgedeki belli baþlý ülkeler, mevzuatlarýnda düzenlenmiþ herhangi bir aile ve çocuk yardýmýna sahip deðildir.   

            Avrupa ve Orta Asya: Bölgedeki bazý ülkeler yaklaþýk % 88 eriþim düzeyiyle 0-14 yaþ arasý çocuklara yönelik evrensel kapsamda yardýmlar sunarlar. Evrensel koruma, Avusturya, Estonya, Finlandiya vb. ülkeler de dahil olmak üzere 21 ülkede yer almaktadýr[HK20] . Belçika ve Rusya gibi ülkelerde yardým programlarý hem primli hem de primsiz ödemelerle yapýlmaktayken, Kazakistan ve Polonya gibi ülkelerde ise sadece primsiz ödemelerle yardýmlar saðlanmaktadýr. Tam tersine; Ermenistan, Kýrgýzistan ve Tacikistan vb. ülkelerde ise çocuk yardýmlarýnýn kapsamý oldukça düþüktür.     

1. Türkiye’de Aile Yardýmlarý

            Türkiye’de aile yardýmlarý, 08 Haziran 2011 tarihli Resmi Gazete’de yayýmlanan 633 sayýlý Kanun Hükmünde Kararname ile kurulan Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlýðý’na baðlý Sosyal Yardýmlar Genel Müdürlüðü tarafýndan saðlanmaktayken, 10 Temmuz 2018 tarihli ve 1 sayýlý Cumhurbaþkanlýðý Kararnamesi ile kurulan Aile, Çalýþma ve Sosyal Hizmetler Bakanlýðý’nýn ana hizmet birimine baðlanan Sosyal Yardýmlar Genel Müdürlüðü tarafýndan yapýlmaya baþlanmýþtýr.

            Öte yandan; Sosyal Yardýmlar Genel Müdürlüðü dýþýnda merkezi ve yerel yönetimler tarafýndan yapýlan baþka sosyal yardým programlarý da bulunmaktadýr. Bu yardýmlar, Engelli ve Yaþlý Hizmetleri Genel Müdürlüðü, Çocuk Hizmetleri Genel Müdürlüðü, Vakýflar Genel Müdürlüðü, Milli Eðitim Bakanlýðý, Yüksek Öðrenim Kredi ve Yurtlar Kurumu Genel Müdürlüðü, yerel yönetimler ve sivil toplum kuruluþlarý tarafýndan verilmektedir.[13] Ancak; aþaðýda da görüleceði üzere, aile yardýmlarýnýn belirli bir düzene oturtulamadan daðýnýk ve verimsiz bir þekilde yapýldýðý görülmektedir.

            Türkiye’de geçmiþten beri yapýlmakta olan aile yardýmlarýna kýsa kýsa yer verilmektedir;[14]

            Þartlý Nakit Transferi (ÞNT): 2001 yýlýnda Türkiye’de meydana gelen ekonomik kriz sonrasýnda, Dünya Bankasý’nýn fonlarýyla Sosyal Riski Azaltma Projesi (SRAP) uygulanmaya baþlanmýþtýr. Bu proje kapsamýnda, kriz sonrasý yoksullaþan hane halklarýna ekonomik ferahlama getirmesi amacýyla Þartlý Nakit Transferi yürürlüðe konulmuþtur. Bu kapsamda, yoksul ailelerin saðlýk ve eðitim hizmetlerine rahat bir þekilde eriþebilmelerini saðlamak için nakit transferler yapýlmaktadýr. Þartlý eðitim yardýmý (ÞEY) ile en yoksul % 6’lýk dilimdeki hane halklarýnýn eðitim çaðýndaki çocuklarýný okula yazdýrmalarý ve ilk ve orta öðretim çaðýndaki çocuklarýnýn da minimum % 80 devam þartýnýn saðlanmasý koþuluyla çocuk baþýna düzenli olarak nakit yardýmlar verilmektedir. Þartlý Nakit Transferinin diðer bir alt kalemi olan þartlý saðlýk yardýmý (ÞSY) ise yoksul ailelerin 0 ila 6 yaþ arasý çocuklarýný düzenli bir þekilde saðlýk kontrol hizmetlerinden faydalanmalarýna olanak saðlamaktadýr. Bu yardým kapsamýnda 2005 yýlýndan sonra ayrýca, hamile ve doðum yapan kadýnlarýn da yararlanmasýna imkan tanýnmýþtýr.    

           Asgari Geçim Ýndirimi (AGÝ): 193 sayýlý Gelir Vergisi Kanunu’nun 32 nci maddesi ile hükme baðlanan Asgari Geçim Ýndirimi, ücrete tabi çalýþan gerçek kiþilerin gelirlerinin bir kýsmýnýn vergiden muaf tutulmasýdýr. Gelir vergisi mükellefinin, kendisi, eþi ve çocuklarý için belli baþlý oranlar belirlenmiþ olup, bu oranlar sayesinde mükelleften aylýk ne kadar vergi tutarýnýn mahsup edilmesi gerektiði ortaya konulmaktadýr. Çocuk sayýsý arttýkça, indirim miktarý da artmaktadýr.

            Kreþte Ücretsiz Bakým: Aile, Çalýþma ve Sosyal Hizmetler Ýl Müdürlükleri tarafýndan ekonomik durumlarýna bakýlmaksýzýn þehit ve gazi çocuklarý, Bakanlýða baðlý kuruluþlarda korunma altýnda bulunan çocuklar; cezaevlerinde hükümlü ve tutuklu olan anneleri ile birlikte kalan çocuklar, ekonomik gücü yeterli olmayan ailelerin çocuklarý ile ekonomik güçlük içindeki anne veya babasý vefat etmiþ çocuklar, tek ebeveyni ile yaþayan çocuklar, engelli ebeveyni olan çocuklar ve son olarak kadýn konukevinde bulunan veya ayrýlan kadýnlarýn çocuklarý ücretsiz kontenjan kapsamýnda deðerlendirilmektedir.  

            Yukarýda detaylarýna yer verilen aile yardýmlarýnýn yaný sýra, Türkiye’de ayrýca devlet memurlarý için aile ve doðum yardýmý, 5434 Sayýlý Türkiye Cumhuriyeti Emekli Sandýðý Kanunu Kapsamýnda verilen eðitim yardýmý, doðum ve evlenme yardýmý ile emzirme ödeneði yapýlmaktadýr. 657 sayýlý Devlet Memurlarý Kanunu’nun 202 nci maddesinde aile yardýmý ödeneðinin memurun her ne þekilde olursa olsun menfaat karþýlýðý çalýþmayan veya herhangi bir sosyal güvenlik kuruluþundan aylýk almayan eþi için 1500, çocuklarýndan her biri için de 250 gösterge rakamýnýn (72 nci ay dahil olmak üzere 0-6 yaþ grubunda yer alan çocuklar için bir kat artýrýmlý) aylýk katsayýsý ile çarpýlmasý sonucu elde edilecek miktar üzerinden ödeneceði, eþlerden birine iþ akdi veya toplu sözleþme gereði çocuklarý için yapýlan aile yardýmý ödeneði daha düþük ise, yalnýz aradaki farkýn ödeneceði hüküm altýna alýnmýþtýr. Ayrýca, 5510 sayýlý Sosyal Sigortalar ve Genel Saðlýk Sigortasý Kanunu’nun 80 inci maddesinin birinci fýkrasýnýn (b) bendi kapsamýnda da, doðum ve evlenme yardýmlarý prime esas kazanca tabi tutulmamýþ olup, bu madde hükmü aile yardýmlarý hususunda ek bir destek olarak deðerlendirilebilir.

            Aile, Çalýþma ve Sosyal Hizmetler Bakanlýðý Sosyal Yardýmlar Genel Müdürlüðü’nün “Sosyal Yardým Programlarý”ndan kimlerin faydalanabileceði, yardým tutarý ve ödeme dönemine iliþkin bilgiler aþaðýdaki Tablo-2’de yer almaktadýr.

Tablo-2: Türkiye’de Aile Yardým Türleri

                Kaynak: Aile, Çalýþma ve Sosyal Hizmetler Bakanlýðý Sosyal Yardýmlar Genel Müdürlüðü, Nisan 2020 https://www.ailevecalisma.gov.tr/sygm/programlarimiz/sosyal-yardim-programlarimiz/

                Türkiye’de ihtiyaç sahibi ailelere ve çocuklarýna yönelik yukarýda detaylý bilgilerine yer verilen sosyal yardýmlar, ailelerin kýsa dönemlik ihtiyaçlarýný karþýlamada faydalý olsa da Türkiye’de yapýlan aile yardýmlarý Avrupa ve dünya standartlarýnýn oldukça gerisinde kalmaktadýr. Aþaðýda Þekil-4’te yer alan grafikte görüleceði üzere, aile yardýmlarýnýn ülke GSYÝH’larýna oraný konusunda Avrupa ve dünyanýn önde gelen ülkelerinin ve hatta OECD ortalamasýnýn çok çok altýnda yer almaktayýz. Þekilden de anlaþýlacaðý gibi, OECD ülkelerinin aile yardýmlarý harcamalarýn GSYÝH’ya oraný % 2.40’týr. Fransa, Birleþik Krallýk, Ýsveç ve Macaristan’da aile yardýmlarýnýn ülke GSYÝH’larýna oraný % 3.50’lerin üzerindeyken, Türkiye yaklaþýk % 0.50 oranýyla son sýrada yer almaktadýr.

            SONUÇ

            2011 yýlýna kadar Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu, Kadýnýn Statüsü, Aile ve Sosyal Araþtýrmalar, Sosyal Yardýmlaþma ve Dayanýþma Genel Müdürlükleri, Özürlüler Ýdaresi Baþkanlýðý ile Sosyal Güvenlik Kurumu Primsiz Ödemeler Genel Müdürlüðü bünyesinde faaliyet gösteren Kurumlar, 08 Haziran 2011 tarihli Resmi Gazetede yayýmlanan 633 sayýlý Kanun Hükmünde Kararname ile kurulan Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlýðýna baðlanýp aile yardýmlarý tek elden yürütülmeye baþlanmýþtýr. 2018 yýlýndan beri de Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlýðý ile Çalýþma ve Sosyal Güvenlik Bakanlýðý’nýn birleþmesi sonucunda söz konusu yardýmlar, Aile, Çalýþma ve Sosyal Hizmetler Bakanlýðý bünyesinde yapýlmaya devam edilmektedir.      

            Her ne kadar ailenin ve çocuðun korunmasý ve yoksul kalmalarýnýn önüne geçilmesi adýna ayrý statüleri olan yardým kurumlarýnýn tek çatý altýnda toplanmýþ olmasý olumlu bir geliþme olsa da, aile yardýmlarýnda hala tam olarak yeknesaklýk saðlanamamýþtýr. 2019 yýlý verilerine göre 740 milyar dolarlýk GSYÝH ile dünyanýn ilk 20 ekonomisi içerisinde yer alan Türkiye, aile yardýmlarý kaleminde Avrupa ve dünya ülkelerinin çok gerisinde kalmýþtýr. Avrupa’nýn önde gelen ülkeleri Almanya, Fransa, Ýngiltere gibi ülkeleri kendine model olarak alan, eðitim ve saðlýk alanlarýnda uyguladýðý devletçi politikalarla sosyal devlet ülkesi olma yolunda önemli adýmlar atan Türkiye, eðitim ve saðlýk alanýnda çok büyük oranda liberal ekonomi modelini uygulayan Amerika Birleþik Devletleri’nin % 1.00 ila % 1.50 oranýnda sahip olduðu Aile Yardýmlarý/GSYÝH’nýn bile oldukça uzaðýndadýr.

            Yeni Tip Koronavirüs Hastalýðý deneyimi bizlere iþsizlik sigortasýnýn gibi fonlarýn ve ülke hazinesinin bu tür kriz dönemlerinde etkili ve verimli bir þekilde iþleyemediðini göstermiþtir. Bu sebeple, 1971 yýlýnda Türkiye’nin imzalamýþ olduðu 102 Nolu Sosyal Güvenlik (Asgari Standartlar) Sözleþmesi’nin gereklerine uyarak, dokuzuncu sosyal risk unsuru olan aile sigortasýnýn bir an önce hayata geçirilmesi gerekmektedir. 2011-2018 yýllarý arasýnda ayrý bir bakanlýk olarak örgütlenmiþ olan Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlýðý’nýn da, Almanya, Ýsveç, Danimarka, Ýspanya gibi bazý Avrupa ülke uygulamalarýnda olduðu gibi Çalýþma Bakanlýðý’ndan farklý bir bünyede yeniden oluþturulmasý da tüm nüfusu kapsayan aile sigortasýnýn oluþturulmasý konusunda destekleyici bir politika olacaktýr. Avrupa örneklerinin detaylý bir þekilde incelenmesi sonucunda, çocuklu ailelerinin insani bir yaþam düzeyine gelmelerini saðlayacak ailenin geliri ile çocuk sayýsýna ve yaþýna baðlý vergilerle finanse edilen aile sigortasýnýn hayata geçirilmesi yoksulluðun önüne geçilmesi için gereklidir.